Hârizmî Kimdir?

Hârizmî, matematik, coğrafya ve astronomi alanında önemli çalışmalar yapmış Müslüman bir bilim insanıdır. Hârizmî, özellikle matematiğe yapmış olduğu katkılar sebebiyle matematiğin bir dalı olan cebirin kurucusu olarak bilinir. Hârizmî’nin bilimsel çalışmaları, Orta Çağ’da İslâm Dünyası’nın sınırlarını aşarak Latince çeviriler yoluyla Avrupa’ya ulaştı. 

Hârezmî mi, yoksa Hârizmî mi?

Farklı kaynaklarda ismi Hârezmî olarak geçse de İslâm Ansiklopedisi’ne göre ismin doğru yazımı Hârizmî şeklindedir. Kısaca Hârizmî olarak bilinse de adının tam yazılışı Ebû Ca’fer Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî şeklindedir.

Hârizmî’nin Hayatı

Hârizmî, 780 yılı civarında, Harezm bölgesinde bugünkü Özbekistan sınırları içinde kalan Hive şehrinde doğdu. Hârizmî, gençlik yıllarında dönemin en prestijli bilim ve kültür merkezi olan Bağdat’a gitti ve burada eğitim aldı. 800’lü yıllarda Bağdat, bilimin ve ticaretin merkeziydi. Abbasî Halifesi Me’mûn tarafından 8. yüzyılda Bağdat’ta kurulan Bilgelik Evi, dönemin bilim ve kültür merkeziydi. Bilgelik Evi’nin temelleri Halife Me’mûn’un babası Harun Reşid zamanında atıldı. Harun Reşid, Bağdat’ta bilim, sanat, edebiyat gibi farklı alanlardaki el yazmalarından oluşan, Beyt’ül-Hikme yani Bilgelik Evi adını verdiği bir kütüphane kurmuştu. O dönemde Bilgelik Evi tek bir salon görünümündeydi. Oğlu Halife Me’mûn zamanında ise astronomi, matematik, felsefe, coğrafya, tıp, kimya, zooloji gibi farklı bilim dallarının her biri için ayrı bir ek bina yapılarak ana yapı genişletildi. Bilgelik Evi’nde Yunan, Hint, Mısırlı, Babilli, Çinli bilginler tarafından yazılan kitaplar Arapçaya çevrilerek dünyanın en önemli bilgi koleksiyonlarından biri oluşturuldu. Dünya’nın farklı yerlerinden alimler, sanatçılar, tercümanlar buraya gelerek okuma, yazma, tercüme, tartışma gibi etkinlikler için bir araya geliyordu. Dönemin en büyük yüksek okulu olan Bilgelik Evi, farklı konularda eğitim alan öğrenciler ile doluydu.

Halife Me’mûn, 829 yılında burada bir rasathane yani gözlemevi de kurdu. Halife Me’mûn bilime özel önem verirdi. Onun dönemi İslâm’ın altın çağı olarak adlandırılır. Bilgelik Evi kurulmadan önce bilimsel çalışmalar prens, halife ve bazı şahısların özel merakı çerçevesinde, şahsi faaliyetler olarak devam etmişti. Halife Me’mûn döneminde ise Bizanslılara karşı zaferle sonuçlanan seferlerin dönüşünde merkeze birçok kitap getirildi. Ayrıca yine aynı dönemde dünyanın farklı yerlerinden büyük paralar karşılığında kitaplar temin edildi. Böylece Bilgelik Evi, Orta Çağ’ın en zengin kütüphanesi ve yoğun bilimsel araştırmaların yapıldığı bir merkez hâline geldi. Müslüman matematikçiler 800’lü yıllardan itibaren matematik alanında önemli çalışmalar yapmıştır. Bu matematikçiler arasında yer alan Harizmî, Bilgelik Evi’nin en tanınmış bilginleri arasındaydı. Hârizmî 850 yılı civarında Bağdat’ta vefat etti.

Hârizmî’nin Matematiğe Katkıları Nelerdir?

Hârizmî, birinci ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler ve bu denklemlerin çözümleri üzerine çalıştı. Çünkü bu denklemler binaların ölçülerini hesaplamak, bir mirası paylaşmak veya bir arazi parçasını bölmek gibi insanların günlük hayatta karşılaştığı problemleri ilgilendiriyordu. Hârizmî’nin cebir ve geometri arasında kurmuş olduğu bu ilişki matematik tarihindeki ilk örnek olması açısından bir hayli önemlidir.

Hârizmî, Hint rakamlarını ve on tabanlı sayma sisteminin ne kadar kullanışlı olduğunu fark etti. Bu rakamlar sayesinde aritmetiğin yani dört işlemin ne kadar kolay yapılabildiğini gördü. Hârizmî’nin 1’den 9’a rakamlar yanı sıra sıfır (0) sayısını da kullanması matematiğe getirdiği en büyük yenilik olarak kabul edilir. Hârizmî, çıkarma işleminde hiçbir şey kalmadığını ifade etmek için küçük bir yuvarlak işareti kullanmıştır. Bu işaret günümüzde kullandığımız sıfırdır. Hârizmî’nin eserlerinin çevirisinden sonra sıfır sayısı ile 1’den 9’a rakamlar Avrupa’da da kullanılmaya başlandı. Hârizmî, bunlardan ötürü matematiğin bir dalı olan cebirin kurucusu kabul edilir. Latincede hesap anlamına gelen ‘’algoritmus’’ terimi ‘’el-Hârizmî’’ isminden türetilmiştir. Hârizmî’nin yaşadığı dönemde cebir, sadece denklemlerin ve çözüm metotlarının incelenmesi olarak ifade ediliyordu. Ancak günümüzde cebir; sayılar teorisi, analiz ve geometri alanlarını içine alan bir matematik dalıdır. Hârizmî, Orta Çağ’da yazmış olduğu bu eserlerde bütün bu işlemleri matematik sembolleriyle değil, sözel olarak ifade etmişti.

Hârizmî’nin Eserleri Nelerdir?

Hârizmî’nin yaşadığı döneme damgasını vurmuş en önemli matematik eserlerinden biri Türkçede Cebir ve Mukâbele Hesabı Üzerine Özet Kitap (Kitâbü’l-Muhtasar fî Hisâbi’l-Cebr ve’l-Mukābele) ismiyle bilinen, matematiğin cebir alanında yazılmış bir eserdir. Hârizmî, bu eserinde birinci ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler ve bu denklemlerin çözümleri üzerine çalıştı. Hârizmî’nin bu eseri 12. yüzyılda Latinceye çevrildi ve kitabın orijinal ismindeki cebir kelimesini ifade eden ‘’el-cebr’’ kelimesi de ‘’algebra’’ kelimesine dönüştürülerek Batı dillerine geçti. Bu kavram daha sonra matematiğin cebir dalının İngilizce karşılığı olarak kullanılmaya devam etti. Yine bu eser 16. yüzyıla kadar Batı’da matematik alanında ders kitabı olarak okutuldu.

Hârizmî, Hindistan’da bulunduğu sıralarda Hint rakamlarını ve on tabanlı sayma sisteminin ne kadar kullanışlı olduğunu fark etmişti. Diğer önemli kitabı olan Hint Rakamları Hakkında (Kitâbü’l-Hisâbi’l-Hindî) isimli eserinde de bu rakamlar sayesinde aritmetiğin yani dört işlemin ne kadar kolay yapılabildiğini anlattı. Hârizmî sayesinde bu rakamlar dokuzuncu yüzyılda Müslüman matematikçiler tarafından benimsendi. Yazıldıktan 300 yıl sonra ise eserin Latinceye çevrilmesiyle Avrupa ülkeleri de bu rakamlarla ve sayma sistemiyle tanıştı. Bu eserin Arapça dilinde olan orijinali kayıp olsa da 12. yüzyılda yapılmış Latince bir tercümesi Cambridge Üniversitesi kütüphanesinde bulundu ve 1857’de Algoritmi de numero indorum adıyla yayımlandı. Hint rakamları, Harizmî’nin Latinceye çevrilen eseriyle benimsenince Batı’da kullanılan Roma rakamlarının yerini aldı ve bu sayede sayıların yazımı kolaylaştı. Çünkü Roma rakamlarıyla sayıların yazımı çok zordu. Örneğin Roma sayı sisteminde 8732 sayısı MMMMMMMMDCCXXXII şeklinde zor bir şekilde yazılabilmekteydi. Daha büyük sayıların yazımı çok daha zorlaşıyordu.

Harizmî, cebirin yanı sıra astronomiyle de ilgilenmiştir. Ayrıca ilk Müslüman coğrafyacılar arasında yer alır. Hârizmî’nin yöneticiliğini yaptığı Bilgelik Evi’nde bulunan gözlemevinde çeşitli gökyüzü gözlemleri gerçekleştiriliyordu. Hârizmî’nin astronomi bilimine ait çeviri eseri Türkçede Hint Astronomi Zîci (Zîcü’s-Sind-Hind) olarak biliniyor. Bu eser bir Müslüman astronom tarafından yazılmış ve eksiksiz olarak günümüze ulaşan en eski eserdir. Hârizmî Arapçaya çevirisinin yanı sıra kendi keşiflerini de bu esere eklemişti. Astronomi eserlerinde gözlem sonuçlarının bir çizelge biçiminde verilmesine Zîc deniyordu. Yani zîcler astronomik gözlem sonuçlarının tablolar hâlinde kaydedilmesiyle oluşuyordu. Kitapta yedi gezegenin hareketleriyle ilgili cetveller ve denklem tabloları, güneş tutulması ve benzeri astronomik olayların hesabına dair çeşitli trigonometrik bilgiler yer alıyordu. Eser ayrıca Batlamyus astronomisinden birtakım kavramlar içeriyordu. Hârizmî’nin derleyerek çevirdiği ve kendi özgün katkılarıyla ortaya koyduğu eser 12. yüzyılda yapılan Latince çevirisi sayesinde günümüze ulaştı. Hârizmî’nin bu zîci Halife Me’mûn döneminde ve kariyerinin ilk yıllarında hazırladığı tahmin ediliyor.

Klaudyos Batlamyus’un Halife Me’mûn döneminde birkaç kez Arapçaya çevrilen Coğrafya isimli eseri Hârizmî tarafından da Kitâbü’l Sûreti’l-Arz ismiyle çevrilmiştir. Bu eser Türkçede Enlem ve Boylam Kitabı ismiyle biliniyor. Bu eserde şehirler, dağlar, denizler, akarsular, nehirler ve adalar gibi coğrafi oluşumların koordinatları tablo hâlinde verilmiştir. Yer küre, ekvatordan kuzeye doğru yedi enlem bölgesine ayrılır. Ayrıca her bir iklimin bölgesel haritalarına yer verilir. Bu haritalarda Asya ve Afrika’daki önemli şehirlerin konumları, Akdeniz’in büyüklüğü gibi bilgiler yer alır. Ancak bu haritalardan günümüze sadece dört tanesi ulaşabilmiştir. Bu haritalardan birinde Nil nehrinin, o dönemde sanıldığı gibi Batı Afrika’dan değil, bir gölden çıktığı gösterilmiştir. Hârizmî, bu çeviri eserine İslâm dünyasında geçerli olan başka bilgileri de eklemişti.

Hârizmî’nin ayrıca güneş saatleri üzerine de bir eseri bulunuyor. Namaz vakitlerinin belirlenmesinde kullanılan güneş saatleri Orta Çağ’ın sonlarına doğru İslâm dünyasında büyük camilerde kullanılmaya başlandı. Hârizmî’nin eseri de ekvator dâhil çeşitli enlemlerin güneş saatlerini yapmak için bir dizi koordinat cetvellerinden oluşur. Gündüz namaz vakitlerini düzenlemek için hazırlanmış, bilinen en eski cetvelin Hârezmî’ye ait olduğu düşünülüyor ve Alman Devlet Kütüphanesi’nde bulunuyor.

Bunların dışında Hârizmî’nin Güneş ve yıldızların ufuktan yüksekliklerini ölçerek zaman hesabı yapmayı sağlayan bir gözlem aracı olan usturlabın yapımını ve kullanımını anlattığı iki eseri daha olduğu biliniyor. Ancak bunlar kayıptır.

Hârizmî’nin çalışmaları, İslâm dünyasında astronomi bilimine temel oluşturması ve bu alandaki diğer araştırmaları teşvik etmesi açısından çok önemlidir. Ayrıca eserlerin çevrilmesi Batı dünyasındaki bilim insanlarına da kaynak oluşturmuştur.

Kaynaklar:

• Topdemir H. G. ve Unat Y., (2021), Bilim Tarihi, 11. Baskı, Pegem Akademi, Ankara.
• Yüksel A. T., (2015), İslâm’da Bilim Tarihi (Başlangıçtan Osmanlı Döneminin Sonuna Kadar), 5. Baskı, Kitap Dünyası, İstanbul.
• Ed: Raşid R., çev: Türker H. ve İpar C., (2006) İslam Bilim Tarihi 1, 1. Baskı, Litera Yayıncılık, İstanbul.
• Topdemir H. G., Hârezmî (Bilim Tarihinden), Bilim ve Teknik dergisi.
• Koçin A., Hârezmî (Çağını Aşanlar), Bilim ve Teknik dergisi.
• Sayılı A. ve Dosay, M., Hârezmî ile Abdülhamid İbn Türk ve Orta Asya’nın Bilim ve Kültür Tarihindeki Yeri, Erdem Dergisi, cilt 7, sayı 19, s. 101-214, 1991.
• https://muslimheritage.com/al-khawarizmi/
• https://muslimheritage.com/house-of-wisdom/
• https://www.1001inventions.com/where-algebra-got-its-name-from/
• https://islamansiklopedisi.org.tr/harizmi-muhammed-b-musa
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/692076
• https://www.newscientist.com/people/muhammad-ibn-musa-al-khwarizmi/
• https://byjus.com/maths/algebra/