Tek Sağlık Nedir?

NikiLitov/iStockphoto.com

Küreselleşen dünyada kıtalar arası etkileşimlerin artması; bakteri, virüs, mantar ve parazit gibi yaygın enfeksiyon etkenlerinin mutasyona uğramasına ve salgın hastalıkların daha hızlı yayılmasına neden oluyor. Farklı dönemlerde küresel çapta yaşanmış salgın hastalıklardan bazıları, kolera, İspanyol gribi, Hong Kong gribi, tifo, domuz gribi ve COVID-19’dur. Bu tür hastalıklar sadece insanlar arası değil, hayvanlar ve insanlar arası etkileşim sebebiyle de ortaya çıkabiliyor. Örneğin brusella (Malta humması), kuduz, tüberküloz, şarbon, kuş gribi (Avian Influenza AI) ve deli dana (BSA), hayvanlardan insanlara geçen yani zoonotik hastalıklardandır. Bu hastalıklar hem hayvanlarda hem de insanlarda benzer klinik bulgular gösterir. Görülme sıklığı gittikçe artan bu hastalıkların halk sağlığı açısından kontrol altına alınması gerekse de bu, gün geçtikçe zorlaşıyor.

Metamorworks/iStockphoto.com

Bilim insanları, bulaşıcı ve zoonotik hastalıkların önlenmesi, böylece gelecek nesillere daha yaşanabilir bir dünya bırakılabilmesi amacıyla insan, hayvan, bitki ve çevreyi bir arada değerlendiren çalışmalar yürütüyor. Bu bütüncül bakış ise, “tek sağlık” yaklaşımını ifade ediyor. Bu yaklaşımın etkin kılınabilmesi için hekimler, veteriner hekimler, ziraat ve çevre mühendisleri, biyologlar, epidemiyologlar, halk sağlığı çalışanları, akademisyenler, hukukçular, bilgisayar uzmanları, maliyeciler, iktisatçılar, sosyologlar ve politikacılar gibi farklı meslek gruplarının yanı sıra sendikaların, sivil toplum kuruluşlarının, yerel yönetimlerin ve Birleşmiş Milletler çatısı altındaki tüm hükümetlerin sıkı bir iş birliği içerisinde çalışması gerekiyor.

“Tek sağlık” dendiğinde akla genellikle insan ve hayvan sağlığı gelse de bu kavram, bitki ve çevre sağlığını da kapsıyor. Bu kapsamlılığı ve yaklaşımın önemini vurgulamak amacıyla her yıl 3 Kasım’da “Dünya Tek Sağlık Günü” kutlanıyor.

ZU_09/gettyimages.com

“Tek sağlık”, yeni ortaya atılmış bir kavram değildir. İnsan, hayvan ve çevre sağlığını bir bütün olarak ele alan bu yaklaşımın kökeni, tıp biliminin öncüsü kabul edilen Hipokrat’a (MÖ 460-370) kadar uzanır. Bu yaklaşımın günümüzde yeniden önem kazanmasının ardında küresel sorunlar yatıyor. Nüfus artışı, şehirleşme, hayvansal gıda ihtiyacındaki artış ve bunun doğurduğu çevresel baskılar, ekosistemlere ve yaban hayata yönelik insan müdahaleleri, uluslararası ulaşımın kolaylaşması, teknoloji ve sanayi alanındaki gelişmeler, iklim değişikliği ve beraberinde getirdiği olumsuzluklar ile tarımsal zararlılarla mücadelede kullanılan pestisitlere karşı gelişen direnç, insan ve hayvanlardaki mikrobiyal direnç ve adaptasyon süreçlerinin değişmesi bu sorunlar arasında yer alıyor. Tüm bu nedenlerle “tek sağlık’’ yaklaşımına duyulan ihtiyaç bugün her zamankinden fazladır. Çünkü ekosistemlerde gerçekleşen en küçük bir değişikliğin bile insan ve hayvan sağlığı üzerinde doğrudan etkileri gözlemlenebiliyor. Bu durum, tek sağlık yaklaşımının yalnızca sağlıkla sınırlı kalmayıp temiz su, hava ve enerjiye erişim, güvenli ve besleyici gıdaların temini, iklim değişikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir kalkınmaya katkı gibi pek çok ortak ihtiyacı da kapsaması gerektiğini ortaya koyuyor.

İnsan, hayvan, bitki ve çevre sağlığını sürdürülebilir bir şekilde iyileştirmek ve gelecekteki sağlık tehditlerine karşı daha dirençli sistemler oluşturmak amacıyla Birleşmiş Milletlere bağlı FAO (BM Gıda ve Tarım Organizasyonu), WOAH (BM Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü), UNEP (BM Birleşmiş Milletler Çevre Programı) ve WHO (BM Dünya Sağlık Teşkilatı) tarafından öncelik alanlarını belirleyen “Tek Sağlık Ortak Eylem Planı” hazırlandı. Bu küresel çabaların yanı sıra ülkemizde de çeşitli çalışmalar yürütülüyor. Başta T.C. Sağlık Bakanlığı ve T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı olmak üzere çeşitli kamu kurumları, bu yaklaşım doğrultusunda çeşitli çalışmalar yürütüyor. Bu konu ayrıca 12. Kalkınma Planı’nda yer alarak ulusal düzeyde stratejik bir önem kazandı.

Tarımsal zararlılarla mücadelede kullanılan pestisitler, “tek sağlık” yaklaşımının önemli başlıklarından biridir. Çünkü pestisitlerin bilinçsiz ve yanlış kullanımı, insan, bitki ve çevre sağlığını olumsuz etkileyerek doğal dengenin bozulmasına yol açar. Pestisitler doğrudan yer altı ve yer üstü sularına karışabilir; buharlaşarak atmosfere yayılır ve yağış yoluyla yeryüzüne geri iner. Toprakta birikerek mikro ve makro organizma popülasyonlarını olumsuz etkiler ve bitkiler tarafından emilir. Bu süreçte, kalıntı oluşturan pestisitler hem insan hem çevre sağlığını hem de hedef canlıları tehdit eder.

Doğal düşmanlar olarak bilinen parazitoid ve predatör türler, bal arıları ve tozlayıcı böcekler ile toprak canlıları da pestisitlerin olumsuz etkilerinden zarar görebilir. Ayrıca pestisitler yer altı sularının kirlenmesine; yağmur ve sulama sularıyla birlikte toprağın yüzeyinden sürüklenerek ya da drenaj yoluyla dere, nehir ve göl gibi su kaynaklarına ulaşmasına neden olabilir. Bu da balıkların ve suda yaşayan (algler, su pireleri, sucul bitkiler gibi) diğer canlıların zarar görmesine hatta toplu ölümlere yol açabilir. Kuşlar ve yaban hayvanları da bu zincirin bir parçası olarak olumsuz etkilenir. Sonuç olarak bilinçsiz pestisit kullanımı, ekosistemin bütününü etkileyen bir biyoçeşitlilik kaybına sebep olur.

Sonuç olarak doğa ile kurduğumuz ilişkinin sağlıklı bir geleceği mümkün kılabilmesi için insan, hayvan, bitki ve çevreyi bir bütün olarak ele alan “tek sağlık” yaklaşımının hem bireysel hem de kurumsal düzeyde benimsenmesi giderek daha da önem kazanmaktadır.
Pestisitlerle ilgili daha detaylı bilgilere bir önceki yazımızdan ulaşabilirsiniz.

Kaynaklar

• Destoumieux-Garzon D, Mavingui P, Boetsch G, Boissier J, Darriet F, Duboz P, Fritsch C, Giraudoux P, Le Roux F, Morand S, Paillard C, Pontier D, Sueur & C,Voituron Y. 2018.The one health concept: 10 years old and a long road ahead. Front vet sci.;5:14.
• Erdoğan, C., Darcansoy İseri, Ö., ve Eyidoğan, F. 2024. Tek sağlık yaklaşımında bitki korumanın yeri ve önemi. (Editör: Polat, A. ed. 490p., Bitki korumada modern yaklaşımlar – 1). p 439-463. ISBN : 978-625-367-834-0
• Gibbs, EPJ. 2014. The evolution of one health: a decade of progress and challenges for the future. Veterinary record.;174(4):85–91.
• Tekin, A. 2021. Tarihten günümüze epidemiler, pandemiler ve ekonomik sonuçları. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü dergisi. Yıl: 2021/2, Sayı: 40, s. 330-355
• Türk Veteriner Hekimleri Birliği. 2022. 3 Kasım Dünya ‘Tek Sağlık’Günü ve önemi. https://tvhb.org.tr/2022/11/02/3-kasim-dunya-tek-saglikgunu-ve-onemi/ WHO 2022. One health joint plan of action (2022-2026). 86p. ISBN: 978-92-4-005913-9. Rome.

Yazar Hakkında:

Doç. Dr. Cem Erdoğan

Başkent Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü ve

Gıda Tarım ve Hayvancılığı Geliştirme Enstitüsü