Pestisit Nedir? Pestisitler Zararlı mıdır?

GMVozd/iStockphoto.com

Tarımın keşfedildiği ilk çağlardan beri insanoğlu böcek, kemirgen, hastalık, yabancı otlar gibi tarımsal zararlılarla besin için rekabet hâlindedir. Daha önceleri tarımsal zararlılarla mücadelede etkisi çok sınırlı olan, az sayıda bitkisel kaynaklı ilaç kullanılıyordu. Günümüzde ise dünya genelinde verimli tarım alanlarının azalması, genç neslin tarımdan uzaklaşması, savaşlar ve iklim krizi gibi etkenler tarımsal üretimi azaltarak gıda teminini tehdit ediyor. Bu nedenle tarımsal üretimde verim ve kalite kaybını önlemek için pestisitlere daha çok başvuruluyor. Ancak pestisitlerin tarımsal üretimde biyoçeşitliliği koruyacak ve sürdürülebilir tarıma katkıda bulunacak şekilde, bilimsel olarak kullanılması gerekiyor.

Sentetik Pestisitler Nasıl Keşfedildi?

Günümüzde yaygın olarak kullanılan ilk sentetik böcek ilacı DDT’dir (diklorodifeniltrikloroetan).

İsviçreli kimyacı Paul Hermann Müller, 1939 yılında ruhsatlandırılan DDT’nin eklem bacaklılar üzerinde güçlü toksik etkileri olduğunu keşfetti. Bu keşfiyle 1948 yılında Fizyoloji veya Tıp Nobel Ödülü’ne layık görüldü. DDT’nin keşfi sayesinde sıtma, tifüs, veba vb. tehlikeli birçok hastalığı taşıyan sivrisinek, pire gibi böceklerle mücadele etmek mümkün hâle geldi ve böylece milyonlarca kişinin hayatı kurtarıldı.

Pestisitler Nasıl Ruhsatlandırılıyor? Kullanılacak Doz Nasıl Belirleniyor?

Tarımsal üretimin vazgeçilmez parçası olan pestisitlerin ruhsatlandırılması aşamasında, içeriklerinde bulunan aktif maddenin insan ve çevre sağlığına olası olumsuz etkileri göz önünde bulunduruluyor. Bu süreçte tıpkı insan sağlığına yönelik ilaçlardaki gibi çok sıkı protokoller uygulanıyor.

Pestisitlerin ruhsatlanabilip doğal ortamda kullanılabilmesi için iyi laboratuvar uygulamaları (GLP) ilkeleri ile çalışan laboratuvarlarda, deney hayvanları üzerinde çok sayıda deneyler yapılıyor. Bu deneyler sayesinde hayvanlarda hiçbir olumsuz etkinin görülmediği en düşük doz belirleniyor. Bu dozun %1’i ise insanların yaşamı boyunca herhangi bir sağlık sorunu oluşturmayan günlük alınabilir doz (acceptable daily intake-ADI) miktarı olarak belirleniyor. Günlük alınabilir dozun altında bir değer olarak belirlenen maksimum kalıntı limiti (maximum residue limit-MRL) ise tarımsal ürünlerin üzerinde veya içerisinde bulunmasına yasal olarak müsaade edilen maksimum pestisit konsantrasyonudur. MRL değeri, pestisitin kurallara uygun kullanılıp kullanılmadığının belirlenmesi için önemli bir göstergedir. Bu değer, ürünün tüketim miktarına göre farklı ülkelerde farklı düzeylerde belirlenebilir.

MRL ve ADI değerlerinin daha üzerinde bulunan değerler ise ARfD ve NOAEL olarak sınıflandırılır. Sırasıyla akut (kısa süreli maruziyet için) referans doz ve hiçbir olumsuz etkinin görülmediği en yüksek doz düzeyini ifade eden ARfD ve NOAEL toksikolojik referans düzeylerine sahip ürünlerin tüketimi ise insan sağlığı açısından riskli görülür.

Şekil 1. Risk değerlendirmede kalıntı düzeylerinin kıyaslanması*

* https://zimid.org/wp-content/uploads/2020/08/Pestisitlerin-dogru-kullaniminin-saglanmasi.pdf

Günümüz organik tarımında da yaygın tarıma kıyasla daha az sayıda ve miktarda olsa da pestisitler kullanılıyor. Ancak organik tarım sertifikası veren kuruluşlar, pestisit kullanımının belirlenen sınırlar içinde kalıp kalmadığını denetliyorlar. Çünkü aslında pestisitleri insan sağlığına zararlı hâle getiren unsur, onların kullanım miktarıdır. Bu da bize ünlü bilim insanı Paracelsus’un şu sözünü hatırlatıyor: “İlacı zehir yapan dozudur.”

ZU_09/iStockphoto.com

Doz Hesaplamaları Güvenli mi?

Pestisitler doğrudan bitki üzerine uygulanır ve pestisit kullanımının olduğu her yerde kalıntı problemi olur. Ancak herhangi bir kalıntıdan söz edebilmek için hassas aletlerle analiz yapmak gerekir. Analiz sonucunda belirlenen dozun MRL değerinin üzerinde çıkması kalıntı olduğunu gösterir. Bu doz miktarının MRL değerinde çıkması durumunda ise tespit edilen doz miktarının günlük alınabilir doz miktarının altında olup olmadığı araştırılır. Gelişmiş tüm ülkelerde geçerli bu değerlendirmelerle 60 yıldan fazla bir süredir yeterli koruma sağlandığı kabul ediliyor. Doz belirtilmeden yapılan herhangi bir değerlendirme güvenilir veya gerçekçi görülmüyor.

Pestisit kalıntı miktarının insan sağlığına zarar vermemesi için son pestisit uygulaması ile hasat arasında belirli bir süre (the preharvest interval-PHI) geçmesi gerekir. Bu süre, her pestisit için farklıdır ve ilaç etiketinde belirtilir. Son pestisit uygulaması ile hasat arasında geçen sürede, kullanılan pestisit parçalanır ve doz MRL değerinin altına düşer, böylece zararsız hâle gelir.

Meyve ve Sebzelerdeki Pestisit Kalıntısı Nasıl Temizlenir?

Meyve ve sebzeler bol suyla birkaç kez yıkanarak tüketilmelidir. Bu yöntem genel temizlik açısından önemlidir ancak farklı kimyasal yapıya sahip yüzlerce pestisitin kalıntısından sadece evde kullanılan yöntemlerle tamamen kurtulmak mümkün değildir. Bu nedenle kalıntının ürün sofralarımıza gelmeden engellenmesi gerekiyor. Tarımsal üretimin sağlıklı, kaliteli ve verimli olması için ise 5D” kuralının titizlikle uygulanması büyük önem taşıyor. Zararlıların doğru şekilde teşhis edilmesi, mücadelede doğru pestisitin seçilmesi ve bu pestisitin doğru zamanda, doğru dozda ve doğru kalibre edilmiş ekipmanlarla uygulanması gerekiyor.

Kaynaklar:

• Anonim (2024). Pestisit Kullanımı ve Gıda Güvenilirliği. https://zimid.org/wp-content/uploads/2020/08/Pestisitlerin-dogru-kullaniminin-saglanmasi.pdf
• Anonim (2025). Gıda Katkı Maddeleri ve Gıda Kontaminatları, Limit Değerler. https://www.turktox.org.tr/assets/gida/index.php?p=limitdegerler
• Erdoğan, C. Entegre Zararlı Yönetimi Programlarında Kullanılacak Bitki Koruma Ürünlerinin Risk Değerlendirmesi ve Seçimi. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, 21(1), 277-284. https://doi.org/10.33462/jotaf.1397837.
• Erdoğan, C. Türkiye’de ve Dünya’da Bitki Koruma Ürünlerinin Kullanımının Değerlendirilmesi ve Öneriler. KSÜ Tarım ve Doğa Dergisi 27 (2), 382-392. DOI: 10.18016/ksutarimdoga.vi.1402605.

Yazar Hakkında:

Doç. Dr. Cem Erdoğan

Başkent Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü ve

Gıda Tarım ve Hayvancılığı Geliştirme Enstitüsü