12.000 Yıllık Uykudan Uyanış: Etiyopya’daki Hayli Gubbi Yanardağı Patladı

Pxhidalgo/iStockphoto.com

Sessizliği Bozan Gazlar

23 Kasım’daki patlama, bilim insanlarını şaşırtacak kadar şiddetliydi. Olay, atmosfere kilometrelerce yükselen yoğun kül ve gaz içeriği nedeniyle alt-pliniyen (sub-plinian) sınıfında değerlendiriliyor. Bu tür patlamalar, lavlarını genellikle yavaşça ve akışkan bir şekilde yayan Hayli Gubbi gibi kalkan yanardağları için son derece alışılmadık bir durum.

Bu anormalliğin nedeni, magmanın kimyasal yapısında saklı. Normalde bazaltik lav püskürten Hayli Gubbi’de, bu kez silika (SiO2) bakımından zengin (trakit ve riyolit türlerinde) bir magma malzemesi devreye girmiş olabilir. Bu tür yüksek silikalı lavlar, magma odasının uzun süre boyunca derinlerde beklediğinin ve soğuduğunun göstergesi. Bu bekleme sürecinde bazı mineraller kristallenirken geride kalan ergiyikte gazlar birikiyor. Tıpkı çalkalanmış bir soda şişesinin kapağı açıldığında gazın bir anda dışarı fırlaması gibi bu gaz yüklü magma da yüzeye yaklaştıkça üzerindeki basınç aniden azalıyor ve devasa bir patlamayla serbest kalıyor.

Hayli Gubbi’deki şiddetli patlama, yanardağın çevresini külle kaplamakla kalmadı, kül bulutunun kıtalar arası taşınması nedeniyle geniş ölçekli etkilere yol açtı. İşte patlamayla ilgili öne çıkan veriler:

Patlamanın Verileri

Tarih: 23 Kasım 2025

Kül Bulutu Yüksekliği: Yaklaşık 13-15 km (ticari uçuş irtifası)

Püskürme İçeriği: Kül, cam parçacıkları (piroklastik malzeme) ve yaklaşık 220.000 ton kükürt dioksit (SO₂)

Etki Alanı: Kül bulutu Kızıldeniz’i aşarak Yemen, Umman, Pakistan, Kuzey Hindistan ve Çin'e ulaştı.

Fiziksel Değişimler: Patlama, Hayli Gubbi'nin mevcut kraterini genişletti, ayrıca güneydoğusunda iki yeni krater oluşturdu.

Patlamanın hemen ardından herhangi bir can kaybı bildirilmedi. Ancak kalın kül tabakası, yakındaki Afdera gibi yerleşimlerde su kaynaklarını ve hayvancılık için hayati öneme sahip otlakları kirletti. Kül bulutunun çok geniş bir coğrafyaya yayılması nedeniyle uluslararası uçuşlar iptal edildi veya rota değişikliğine gidildi.

Erta Ale Sistemi ile Bağlantı

Etiyopya'nın en aktif kalkan yanardağı olan Erta Ale, 50 yılı aşkın süredir devam eden kalıcı lav gölüyle biliniyor ve bölgedeki magmatik faaliyetlerin odak noktası. Bilim insanları, patlamadan aylar önce ipuçlarını bir araya getirmeye başlamıştı. Temmuz-Ağustos 2025'te Erta Ale'de yaşanan yoğun magmatik faaliyet, Pisa Üniversitesi ve Addis Ababa Üniversitesi'nden araştırmacıları harekete geçirdi. InSAR (İnterferometrik Sentetik Açıklıklı Radar) uydu verilerini kullanarak yer kabuğunun altındaki bu "magmatik kaçağı" adım adım izlediler. Elde ettikleri veriler, Erta Ale'den güneye doğru 36 km boyunca uzanan parçalı bir dayk sokulumunu ortaya çıkardı. Araştırmacılar, bu yer altı magma duvarının doğrudan Hayli Gubbi'nin altından geçerek yaklaşık 0,3 km³ magmayı hareket ettirmiş olabileceğini düşünüyor.

Bu karmaşık olay, Erta Ale'nin altındaki hem sığ (~1 km derinlikte) hem de daha derin (~7 km derinlikte) kaynaklardan beslenen, çok seviyeli ve uzun ömürlü bir magma depolama sisteminin varlığını gösterdi. Bu yer altı ağı, kabuktaki çatlak ve fay gibi zayıf alanları kullanarak ilerleyen magma hareketi tipi olan “dayk” sokulumunu besleyerek Hayli Gubbi'nin altındaki jeolojik dengeyi bozdu ve birkaç ay sonraki patlamanın fitilini ateşledi. Bu bağlantı, patlamayı tesadüfi bir olay olmaktan çıkarıp karmaşık bir bölgesel volkanik “tesisat sistemi”nin öngörülebilir bir sonucu hâline getirdi. Nitekim Temmuz ve Kasım 2025 arasında Hayli Gubbi üzerinde tespit edilen zemin yükselmesi ve kraterdeki anormal beyaz bulut, Erta Ale'den gelen bu yer altı müdahalesinin yüzeydeki doğrudan yansımalarıydı.

Erta Ale ve Hayli Gubbi yanardağlarının magma odaları ve beslenme mekanizması (dayk)

 

Yeni Bir Okyanusun Doğuşu

Hayli Gubbi ve Erta Ale'deki olaylar, gezegenimizin en dinamik bölgelerinden biri olan Afar Üçlü Eklemi'ndeki (Afar Triangle) daha büyük jeolojik sürecin sadece bir parçası. Afar Üçlü Eklemi, Arap, Somali ve Nübyan levhalarının birbirinden ayrıldığı, yeryüzünde eşi benzeri olmayan bir jeolojik çöküntü alanı. Doğu Afrika Rift Sistemi'nin bir parçası olan bu bölge, ayrıca kıtasal riftleşmenin (kıtanın yarılması) yeryüzünde çıplak gözle gözlemlenebildiği nadir yerlerden biri. Burada yer kabuğu, adeta bir sakız gibi sürekli gerilip inceliyor. Bu incelme, alttaki kızgın magmanın yüzeye kolayca yükselmesine olanak tanıyor ve bu da Erta Ale ile Hayli Gubbi gibi çok sayıda aktif yanardağı besleyen ana mekanizma.

Bilim insanları, bu jeolojik sürecin nihai sonucunu da öngörebiliyor: Milyonlarca yıl sonra tüm Doğu Afrika Rifti sular altında kalacak ve bugünkü Kızıldeniz büyüklüğünde yeni bir okyanus havzası oluşacak. Bu yeni okyanus, Afrika Boynuzu'nu kıtanın geri kalanından tamamen ayırarak gezegenimizin haritasını yeniden çizecek.

Birçok aktif volkana ev sahipliği yapan Afar üçlü ekleminin coğrafi konumu

Sonuç: Yanardağların on binlerce yıl boyunca uykuda kalması tamamen söndükleri anlamına gelmiyor. Hayli Gubbi'nin 12.000 yıl sonraki ani hareketlilikle patlaması, aslında Doğu Afrika Rifti'ndeki gözlemlenebilir jeolojik süreçlerin kaçınılmaz bir sonucu.

Erta Ale'nin karmaşık magma ağından sızan silikat zengini malzemenin Hayli Gubbi'yi tetiklemesi, bu volkanik olayların birbiriyle ne kadar derinden bağlantılı olduğunu gözler önüne seriyor. Ayrıca aktif jeolojik bölgelerde, bir volkandaki hareketlilik uzun süre uykuda kalan başka bir volkanda patlamayı tetikleyebilir. Hayli Gubbi’nin uyanışı da bu gerçeği bir kez daha gözler önüne seriyor.

Sözlük:

Dayk: Magmanın çatlak ve kırıklardan dikey olarak ilerleyip katılaşmasıyla oluşan kayaç damarı

Kaynaklar:

• Juliette vd., 2024. Protracted Magma Evolution and Transcrustal Magmatic Plumbing System Architecture at Erta Ale Volcano (Afar, Ethiopia), Journal of Petrology, 65(12 ) s.118
• La Rosa A vd., 2025. Segmented dike intrusion linked to multi-level magma storage during and before the 2025 eruption at Erta Ale (East Africa). Front. Earth Sci., 13
• Moore, C. vd., 2019. The 2017 eruption of Erta 'Ale Volcano, Ethiopia: Insights into the shallow axial plumbing system of an incipient mid-ocean ridge. Geochemistry, Geophysics, Geosystems, 20(12), s.5727–5743.
• Smithsonian Institution, National Museum of Natural History, Global Volcanism Program -  Erta Ale
• Smithsonian Institution, National Museum of Natural History, Global Volcanism Program -  Hayli Gubbi

Yazar Hakkında:

Dr. Ömer Kamacı

İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü