Asansör: Kim, Ne Zaman İcat Etti?

Skynesher/iStock

Günümüzde insanların çoğu büyük şehirlerde yaşıyor. Hatta bazı büyük şehirlerin nüfusu, küçük bir ülkenin nüfusundan bile fazla olabiliyor. Metropol olarak adlandırılan bu şehirler, göğe kadar yükseliyormuş hissi veren ihtişamlı gökdelenleri ile öne çıkıyor. Peki, asansörler olmasaydı gökdelenler inşa edilebilir miydi? Elbette hayır. Yaklaşık 150 yıl önce asansörler hem çok katlı binaların inşasına zemin hazırladı hem de insanların bu yapıların üst katlarına erişimini kolaylaştırdı. Gelin şimdi tek bir tuşla bizi kısa sürede üst katlara çıkarabilen asansörlerin kim tarafından, ne zaman icat edildiğine hep birlikte bakalım.

gangliu10/iStock

Asansör Nedir?

İnsanları ve yükleri bir yapının bir katından ötekine çıkarıp indiren, elektrikle işleyen araçlara asansör denir.

Asansörü Kim İcat Etti?

Tarihteki asansör olarak adlandırılabilecek ilk basit düzenekler binlerce yıl önce Eski Yunan’da icat edilmişti. Bu düzenekler, bir tambur etrafına sarılı halatların insan ya da hayvan gücü kullanılarak çekilmesiyle yukarı doğru hareket ettiriliyordu. Pek de güvenli sayılamayacak bu düzenekler uzun yıllar boyunca yük taşımak için kullanıldı. 

1750’li yıllara gelindiğinde asansörleri hareket ettirmek için insan ya da hayvan gücü yerine buhar gücü kullanılmaya başlandı. Bu asansörlerde buhar makinesi bir tamburu döndürüyor, asansör kabinini çeken halat da bu tamburun üzerine sarılıyordu. Buharla çalışan ilk asansörler 1754 yılında ABD’deki Hudson Nehri’nden buz kalıplarını çıkarmak için kullanıldı. Ancak asansörler halatların kopma riski taşıması nedeniyle insan taşımak için hâlâ kullanılamıyordu. Bunun için bir yüz yıl daha beklemek gerekecekti.

Günümüzdekine Yakın İlk Asansör

ABD’li mucit Elisha Otis, gerektiğinde devreye girerek kabinin düşmesini engelleyecek bir emniyet freni icat ederek asansörleri insanlar için güvenli hâle getirdi. Otis, 1853’te, New York’ta düzenlenen bir fuarda icadına olan güvenini çok sayıda insanın karşısında kanıtladı. Otis açık bir platformda yüksek bir katta durarak asistanından platformu destekleyen halatı kesmesini istedi. Kendisini izleyen kalabalığın endişeli bakışları karşısında halat kesildi. Ancak ne platform yere çakıldı ne de Otis’e bir şey oldu. Otis, fren sistemi sayesinde hareket etmeyen platformda şapkasını sallayarak insanları selamladı.

Bettmann/Getty Images

Elisha Otis “güvenli asansör”ü tanıtıyor.

Bu icadı nedeniyle çok sayıda sipariş alan Otis “güvenli asansörlerin” üretimine başladı. Buhar gücüyle çalışan ilk yolcu asansörü 1857 yılında New York’ta çok katlı bir mağazaya kuruldu. Bu asansör bir dakikada beş kat çıkabiliyordu. 1873 yılına gelindiğinde 2.000’den fazla Otis asansörü ofis binalarında, otellerde, apartmanlarda ve büyük mağazalarda kullanılıyordu.

1880’li yıllardan itibaren asansörler elektrikle çalışmaya başladı. Öncekilere göre daha yükseğe daha hızlı çıkan bu asansörlere 1895 yılında Frost ve Strutt adlı iki İngiliz karşı ağırlık adı verilen sistemi ekledi. Böylece daha az enerji kullanılarak daha fazla yük taşımak mümkün hâle geldi.

Asansör Nasıl Çalışır?

Çizim: Erhan Balıkçı

Asansör kabininin çatısına bir çelik halat bağlıdır. Halat, asansörün tepesinden yukarı çıkar, makaralardan geçip karşı ağırlığa bağlanır. Elektrik motoru makarayı çevirir. Makara halatı hareket ettirir. Kılavuz rayı ise kabinin dik bir hatta hareket etmesini sağlar.

Dünyanın En Hızlı Asansörü 

Günümüzde dünyadaki en hızlı asansör, Birleşik Arap Emirlikleri’nin Dubai şehrinde bulunan 830 metre yüksekliğindeki Burç Halife binasına kurulan asansör. Bu asansörün ulaşabildiği en yüksek hız saatte 64 kilometre.

Geleceğin Teknolojisi: Uzay Asansörleri

metamorworks/iStock

Günün birinde uzaya bir asansörle çıkılabileceğini söylesek ne düşünürsünüz? 

Gezegenimizin çevresinde dolanan binlerce yapay uydu var. Bunların bir kısmının yörüngede dolanma hızı, Dünya’nın dönüş hızıyla aynı. Bu ise bize göre hep aynı konumda kaldıkları anlamına gelir. Öyleyse bu uydulara bir gün uzay asansörleriyle ulaşmak mümkün olabilir. 

Uzay asansörleriyle ilgili detaylı bilgi için “Uzay Asansörleri Gerçek Olabilir mi?” başlıklı sesli yayınımızı dinleyebilirsiniz.

Kaynaklar:

• Ellyard, D., Kim Neyi Ne Zaman İcat Etti, Çev.: U. Mutlu, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
• Ferris, J. ve ark.,Dünyayı Değiştiren Fikirler, Çev.: Z. Arık Tozar, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
• Stoyles, P., Pentland, P., A’dan Z’ye İcatlar ve Mucitleri, Çev.: T. Parlak, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• Turner, T., Mills, A., Gifford, C., Tarih Yazan 100 İcat Dünyamızı Şekillendiren Parlak Buluşlar, Çev.: F. C. Dansuk, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/beton-dost-mu-dusman-mi
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/uzay-asansorleri-gercek-olabilir-mi