Jeolojik Zamanı Hızlandıralım

Bilmekte Fayda Var!

Yeryüzü Şekilleri Nasıl Oluşur?

Sıradağlar, okyanus tabanları, volkanlar... Bu yeryüzü şekilleri nasıl oluşmuş olabilir? Dünya’nın görüntüsü milyonlarca yıl önce de bugünkü ile aynı mıydı? Geçmişte de kıtalar şu andaki yerlerinde miydi? Gelecekte Dünya bugünküyle aynı görünümde mi olacak?

Pangea Nedir?

Alman bilim insanı Alfred Wegener, 1912 yılında, yeryüzündeki bütün kıtaların 250 milyon yıl önce tek bir süper kıta hâlinde olduğunu öne sürdü. Pangea adı verilen bu süper kıta zamanla parçalandı ve bugünkü kıtalar ortaya çıktı.

Yer Kabuğunu Oluşturan Levhaların Hareketi

Yer kabuğunun hemen altında ortalama 2.900 kilometre kalınlığında ve 2.000 °C sıcaklıkta bir katman bulunur. Manto olarak adlandırılan bu katmanın içerisindeki sıcaklık farkından kaynaklanan konveksiyon akımları, yer kabuğunu oluşturan levhaların/plakaların hareket etmesine neden olur.

Yer kabuğu büyük bir yapboz gibi birbirini tamamlayan bu levhalardan oluşur. Bu levhalar sürekli hareket hâlindedir. Pangea’nın zamanla parçalanması bu tektonik hareketlerin doğal bir sonucudur.

Günümüzde yer kabuğunda hareket hâlinde yedi tane büyük, çok sayıda da küçük levha bulunur. Birçok jeolojik aktivite bu levhaların birbirine yaklaştığı levha sınırları boyunca gerçekleşir ve levhalar bu sınırlar boyunca hareket eder.

Levhalar Nasıl Hareket Eder?

Levha hareketleri üç farklı biçimde gerçekleşir: Levhalar birbirlerinden uzaklaşabilir, birbirlerine yaklaşabilir ya da birbirleriyle yanal yönde hareket edebilirler.

Bu hareketler sonucunda levha sınırlarında; kısa zaman dilimlerinde ani ve şiddetli, uzun zaman dilimlerinde ise yavaş ve sürekli şekil değişiklikleri ve depremler meydana gelir. Bu değişiklikler levhaların türlerine ve hareket biçimlerine göre yeni okyanus tabanlarının, kıtaların, sıradağların ve volkanların oluşmasına yol açar.

Birbirine yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır. İki levhanın çarpışmasıyla oluşan yeryüzü şekli, yaklaşan levhaların türüne göre değişir.

Kıtasal levhalar birbirlerine yaklaşarak çarpıştıklarında levha sınırlarındaki yer kabuğu, çok büyük kıvrımlar oluşacak biçimde yukarı doğru itilir. Milyonlarca yıl içinde gerçekleşen bu olay sonucunda sıradağlar oluşabilir.

Okyanussal levha ile kıtasal levhalar bir araya geldiğinde okyanussal levha kıtasal levhanın altına doğru dalar. Mantonun içinde giderek daha derine inen okyanussal levha ise eriyerek magmaya karışır. Magma da zayıf noktalardan yeryüzüne doğru yükselerek yukarıda volkanları oluşturur.

Okyanussal levhalar bir araya geldiğinde yoğunluğu fazla olan levha diğer levhanın altına dalar ve magma çarpışan levhaların sınırları boyunca yeryüzüne doğru yükselerek volkanları oluşturur.

Tasarla ve Yap köşesinin bu projesinde, “Levhaların hareketleri ile dağların oluşumu arasında bir ilişki var mıdır?” sorusuna cevap bulabileceğimiz bir düzenek hazırlıyoruz.

Nelere İhtiyacımız Var?

• 1 adet 10 cm x 27 cm boyutlarında tahta
• 2 adet 10 cm x 17 cm boyutlarında tahta (Birinin merkezinde 1,5 cm çapında delik açılmış olmalı.)
• 1 adet 10 cm x 15 cm boyutlarında tahta (Merkezinde 1,3 cm çapında delik açılmış olmalı.)
• 1 adet 1,3 cm çapında, 24 cm uzunluğunda silindir biçimli tahta
• 6 adet 3 cm uzunluğunda vida
• 2 adet 17 cm x 30 cm x 3 mm boyutlarında şeffaf plastik
• Kum (farklı renk ve boyutlarda taneciklere sahip)
• Beyaz çimento
• Siyah toz boya
• Raptiye
• Tornavida
• Makas
• Çift taraflı bant

 

Uyarı:

Kesici ve delici aletleri kullanırken dikkatli olalım.

 

Ne Yapıyoruz?

 

 

 

Ne Oldu?

Tahta bloğu ittiğimizde kum, beyaz çimento ve siyah toz boyadan oluşan farklı katmanların kenar kısımları çok büyük kıvrımlar oluşacak biçimde yukarı doğru yükseldi. Bu katmanların yer değiştirme hareketleri, yer kabuğundaki birbirine yaklaşarak çarpışan levhaların ve iki levha arasında kalan kayaçların hareketlerine benzer.

Dünyanın en yüksek noktası olan Everest Dağı da bu şekilde oluştu. Günümüzden milyonlarca yıl önce Hint ve Avrasya kıtalarının birbirine yaklaşarak çarpışması sonucu plakalar arasındaki deniz kapandı ve deniz tabanı yükselerek Himalaya Sıradağları meydana geldi.

 

Düşünelim!

• Levhaların birbirlerinden uzaklaşması ya da birbiriyle yanal yönde sürtünmesinin nasıl sonuçları olabilir?

 

Kaynaklar:

• Komisyon, 8. Sınıf Fen ve Teknoloji Ders Kitabı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınevi, Ankara, 2012.
• https://www.exploratorium.edu/snacks/squeeze-box 
• https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/68245/mod_resource/content/0/Plaka%20tektoni%C4%9Fi.pdf