Toplum Sağlığının Ana Koruyucusu: Aşı

Bulaşıcı hastalıklardan korunmamızı sağlayan aşılar modern yaşamın en büyük nimetlerinden biri. Genel aşılanma programları pek çok bulaşıcı hastalığı engelleyerek hem çocuk ölümlerinin azalmasına hem de beklenen yaşam süresinin uzamasına katkıda bulundu. Eskiden hem can kaybına hem de ömür boyu süren sağlık sorunlarına yol açabilen pek çok bulaşıcı hastalık bugün nadir olarak görülen hastalıklar hâline geldi. 

Ne var ki aşılar bu çok açık gerçeklere rağmen tüm insanlar tarafından kabul edilip benimsenmiyor. Aşı karşıtı hareketlerin geçmişi ilk aşının uygulandığı döneme kadar uzanıyor. Ancak günümüzün yeni, kolay ve hızlı iletişim araçlarının da etkisiyle bugün sesini çok daha geniş kitlelere duyurup kendine daha çok taraftar bulabiliyor. Aşı karşıtı eğilimlerin özellikle son yıllarda artmasıyla, gelişmiş ülkeler de dâhil tüm dünyada aşılanma oranlarında azalmalar ve buna bağlı salgınlar görülmeye başlandı. 

Hâlbuki aşılanma ile çiçek hastalığı dünya çapında ortadan kaldırıldı. Çocuk felci ve yenidoğan tetanosu dünyanın büyük kısmında ve ülkemizde artık görülmüyor. Daha önce yaygın enfeksiyonlar olan difteri, tetanos ve kızamık vakalarına da çok nadir rastlanıyor.

Aşı Tereddüdü ve Aşı Reddi Nedir?

Dünya Sağlık Örgütü aşı tereddüdünü aşı hizmetlerinin erişilebilir olmasına rağmen aşıların geciktirilmesi, aşı reddini ise aşı hizmetlerinin erişilebilir olmasına rağmen aşılanmanın reddedilmesi şeklinde tanımlıyor. 

Aşı tereddüdü taşıyan bir insan bazı aşıları kabul ederken bazılarını reddedebilir, aşıları geciktirebilir ya da tüm aşıları kabul etse de bu kararından emin olmayabilir.

Aşılar Tüm Toplumu Korur

Aşılar bulaşıcı hastalıklardan sadece bireyleri değil “toplumsal bağışıklık” adı verilen mekanizmaya katkıda bulunarak tüm toplumu da koruyor. Bir popülasyonda bulaşıcı bir hastalığa karşı yeteri kadar kişi -aşı ya da hastalığı daha önce geçirme yoluyla- bağışıklık kazandıysa hastalığın kişiden kişiye bulaşma ihtimali azalıyor. “Sürü bağışıklığı” olarak da tabir edilen bu mekanizma aşıların asıl koruyucu gücünü oluşturuyor. Aşılanma oranları düşüp buna bağlı olarak toplumsal bağışıklık zayıfladığında ise salgınlar ortaya çıkmakta gecikmiyor.

Toplumsal bağışıklığı gerekli kılan en önemli sebeplerden biri, toplumda her zaman aşı uygulanmasında sakınca bulunan bazı bireylerin var olmasıdır. Örneğin bağışıklık sistemiyle ilgili hastalıkları olanlar ya da herhangi bir hastalığın tedavisi için bağışıklık sistemi baskılanan hastalar, aşı takviminde henüz vakti gelmediği için belirli bir aşının uygulanmamış olduğu bebekler bunlar arasındadır. Eğer toplumsal bağışıklık oluşturulmaz ya da kazanılmış bir toplumsal bağışıklık aşı karşıtlığı nedeniyle zedelenirse en korumasız durumdaki bu bireyler risk altına girerler.

Aşı Reddinin Altında Yatan Etmenler

Aşı reddinin en önemli sebeplerinden biri aşıların genel olarak güvenilir olmadığı yönündeki fikirler. Bu; aşıların ciddi hastalıklara ve yan etkilere yol açabildiği, uzun vadeli etkilerinin bilinmediği, risklerinin faydalarına ağır bastığı ve tehlikeli katkı maddeleri içerdikleri yönündeki düşüncelerden kaynaklanıyor.

Hastalığa yakalanma riskinin çok düşük olduğu, aşıların hastalığa karşı etkili olmadığı yönündeki algılar ile sağlık hizmeti sunan kurumlara karşı güvensizlik, bireylerin sağlıklı oldukları için hastalıklara kendine kendilerine direnç gösterebileceklerine inanmaları gibi etmenler de aşı reddinde etkili oluyor. 

Aşılar Nasıl Geliştirilir?

Günümüzde aşıların geliştirilmesi ve test edilmesi için farklı sistemler kullanılıyor. Aşı geliştirilirken ilk aşamada aşı ihtiyacı belirlenir ve aşısına ihtiyaç duyulan hastalığa karşı koruyucu bağışıklık mekanizması çözülür. İnsanlar üzerinde kullanımına resmî izin verilmeden önce aşıların güvenlikleri ve etkinlikleri gösterilir, uzun vadeli güvenilirlikleri takip edilir. Bunun için klinik araştırmalar yapılır.

Aşı karşıtlarının aksi yöndeki iddialarına rağmen aşılar aslında çok güvenilirdir. Aşıların çoğu olumsuz yan etkisi kolda ağrı ve hafif ateş gibi küçük çaplı ve geçicidir. Daha ciddi olumsuz yan etkiler -binde birden milyonda bire değişen oranlarda- nadiren gerçekleşir. Hatta bazıları o kadar nadirdir ki riskin doğru şekilde hesaplanabilmesi mümkün olmaz. 

Aşıların yol açtığı ölüm vakaları da yine o kadar nadirdir ki riskin istatistiksel hesabı mümkün değildir. Aşıların risklerini tek başına değerlendirmek doğru değildir, bu risk her zaman hastalığın riskiyle birlikte ele alınmalıdır. Tüm aşılar önledikleri hastalıkların riskinden çok daha az risk taşır.

Aşılar sayesinde aşıyla önlenebilen hastalıkların görülme sıklığının pek çok ülkede çok düşük seviyelere çekildiği doğru. Ancak pek çok hastalık başka toplumlarda hâlâ varlığını sürdürüyor ve hatta salgına bile dönüşebiliyor. Seyahat eden kişiler farkında olmadan bu hastalıkları başka ülkelere taşıyabiliyor. Bu nedenle eğer toplum aşılanmazsa çok az sayıdaki vakalar kısa sürede salgına dönüşebilir. Bu yüzden hem bireylerin hem de “toplumsal bağışıklık” yoluyla toplumların korunması için aşılanma çok önemli.

Günümüzde milyonlarca insanın hayatını kaybetmesine neden olan COVID-19 da bu salgın hastalıklardan biri. Tüm dünyayı etkileyen bu hastalıktan korunmak için sosyal mesafenin korunması ve maske takmak gibi önerilen tedbirlere uyulmasının yanı sıra aşı olunması da toplum sağlığının korunması için büyük önem arz ediyor.

 

Kaynaklar:

• https://www.asidunyasi.com/ http://www.ttb.org.tr/kutuphane/asi_rehberi.pdf
• Kutlu H. H. ve ark., “Aşı Karşıtlığı”, Flora, Cilt 23, Sayı 2, ss. 47-58, 2018.
• McIntosh E.D.G. ve ark.,“Vaccine Hesitancy and Refusal”, The Journal of Pediatrics, Cilt 175, ss. 248-249.e1, 2016.
• Edwards K. M. ve ark., Countering Vaccine Hesitancy, Pediatrics, Cilt 138, Sayı 3, ss. e20162146., 2016.
• https://ecdc.europa.eu/sites/portal/files/media/en/publications/Publications/ lets-talk-about-hesitancy-vaccination-guide.pdf
• Diekema D. S. ve ark., “Responding to Parental Refusal of Immunization of Children”, Pediatrics, Cilt 115, Sayı 5, 2005.
• https://ecdc.europa.eu/sites/portal/files/media/en/healthtopics/immunisation/ Documents/ecdc-community-immunity-leaflet.pdf
• https://www.who.int/bulletin/volumes/95/10/17-021017/en/
• Foster C.A., Ortiz S.M., “Vaccines, Autism, And The Promotion Of Irrelevant Research: A Science-Pseudoscience Analysis”, Skeptical Inquirer, Cilt 41, Sayı 2, 2017.
• https://www.who.int/vaccine_safety/initiative/detection/immunization_ misconceptions/en/
• Thomson A. ve ark., “Strategies to increase vaccine acceptance and uptake: From behavioral insights to context-specific, culturally-appropriate, evidence-based communications and interventions.”, Vaccine, Cilt 36, Sayı 44, ss. 6457-6458, 2018.
• Smith T.C.,“Vaccine Rejection and Hesitancy: A Review and Call to Action”, Open Forum Infectious Diseases, Cilt 4, Sayı 3, 2017. 
• http://www.ttb.org.tr/kutuphane/asi_rehberi.pdf
• https://asi.saglik.gov.tr/genel-bilgiler/33-a%C5%9F%C4%B1n%C4%B1n- tarih%C3%A7esi.html
• Gür E., “Aşı Kararsızlığı - Aşı Reddi”, Türk Pediatri Arşivi,
• https://www.who.int/immunization/sage/meetings/2014/october/1_Report_ WORKING_GROUP_vaccine_hesitancy_final.pdf
• https://www.vaccines.gov/basics/types
• EKMUD, Erişkin Bağışıklama Rehberi, 2016. - http://meramtip.com.tr/kalite/dosyalar/rehberler/eriskin-bagisiklama/ EriskinBagisiklamaRehberi.pdf
• Waller J., Mikrobun Keşfi, s.26, TÜBİTAK Popüler Bilim Yayınları, 2014.

Yazar Hakkında:

TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Bu yazının orijinali TÜBİTAK’ın popüler bilim dergisi Bilim ve Teknik’te yayımlanmıştır. Daha fazla içeriğe https://services.tubitak.gov.tr/edergi/edergi.htm adresinden ulaşabilirsiniz.