Volkanlar Hakkında Her Şey - II

Endonezya'nın Kuzey Sumatra eyaletindeki bir stratovolkan olan Sinabung Yanardağı, 2 Mart 2021 tarihinde faaliyete geçti ve 5 kilometre irtifaya kadar kül püskürttü.

Volkanların nasıl oluştuğunu ve yapısını bir önceki yazımızda anlatmıştık. Bu yazımızda ise farklı volkan tiplerinden bahsedeceğiz.

Günümüzde yer kabuğunun üzerinde yaklaşık 1.500 aktif volkan bulunuyor. Her yıl yaklaşık 55-85 volkanik patlama gerçekleşiyor. Peki, bir volkanın aktif olup olmadığı nasıl anlaşılabiliyor?

Volkanlar Etkinlik Durumuna Göre Nasıl Sınıflandırılır?

Aktif volkanlar son birkaç bin yılda lav, kül ve gaz püskürten veya beklenmedik deprem etkinliği gösteren volkanlardır. Çok eski dönemlerde patlamış ve tekrar patlaması muhtemel olan ancak son birkaç bin yılda patlamamış volkanlar, uyuyan volkanlar olarak isimlendirilir.  Sönmüş volkanlar ise muhtemelen bir daha patlamayacağı düşünülen volkanlardır.

Dünya üzerindeki volkanların birçoğu, geçen birkaç bin yılda birçok kez püskürmesine rağmen günümüzde herhangi bir etkinlik göstermiyor. Ancak bu durum aktif olmadıkları anlamına gelmiyor. Çünkü bir volkanın yaşam süresi yüz binlerce hatta milyonlarca yıl olabilir. Bu, insan ömrü ile karşılaştırıldığında çok uzun bir zaman dilimi. Dolayısıyla aktif volkanlar, ortalama bir insan yaşamı boyunca faaliyet göstermeyebilir.

Her volkan birbirinden farklıdır. Volkanların boyutları ve şekilleri, magmanın kimyasal bileşimine ve magma içerisindeki su miktarına bağlıdır.

Bir kayaç hamuru olan magmanın içinde en yüksek oranda bulunan element silisyumdur. Silisyum, magmanın içinde silisyum oksit yani silika şeklinde bulunur. Silisyum, magmanın akıcılığını etkiler. %63’ten fazla silisyum oksit içeren magmalara asidik magmalar denir. Bu magmaların akıcılığı düşüktür. Bu ağdalı magma, eğer yüksek miktarda su da içeriyorsa, volkandan büyük bir basınçla çıkarken parçalanır ve yoğun bir kül bulutu oluşturarak atmosfere dağılır. Bunu çalkalanmış bir soda şişesinden fışkıran köpüğe benzetebiliriz. Bunlar çok şiddetli volkanik patlamalardır.

%52’den az oranda silisyum oksit içeren magmalara bazik magmalar denir. Bu magmaların akıcılığı yüksektir. Bu  tür magmalar, volkan konisinden taşarak lav nehirleri oluşturur. Lav nehirleri kilometrelerce akabilir.

Volkanlar Boyutlarına Göre Nasıl Sınıflandırılır?

Boyutlarına göre volkanları büyük volkanik yapılar ve küçük volkanik yapılar olarak ikiye ayırabiliriz. Taban çapı 5 kilometreden fazla olan büyük volkanik yapılar; kalkan volkanlar, stratovolkanlar, kalderalı volkanlar, yavrulamış volkanlar ve birden fazla volkan konisinin içi içe oluştuğu kompleks volkanlar olarak sınıflandırılabilir. Küçük volkanik yapılar ise boyutları birkaç yüz metreden birkaç kilometreye kadar olan volkanlardır. Lav kubbesi, çatlak çıkışları, döküntü volkanik malzeme (piroklastik) konisi, tüf konisi ve maar bu sınıflandırmaya girer.

Oluşumlarına ve boyutlarına göre volkanların sınıflandırılması

Kalkan Volkanlar

Kalkan volkanlar, doğadaki en büyük volkanlardır. Tabanlarının çapı genellikle 5 kilometreden fazladır. Yamaçları ise hafif eğimlidir. Bu tip volkanları, akışkanlığı yüksek bazik magmalar oluşturur. Volkan büyüdükçe üzerinde birden fazla çıkış kanalı oluşabilir.

USGS

Dünyanın bilinen en aktif kalkan volkanları Hawaii Takımadaları’nın olduğu bölgede yer alır. Hawaii Takımadaları’nı oluşturan zincir içerisinde Büyük Ada’nın kuzeybatısında yer alan Puhahonu Yanardağı’ndan dünyanın en sıcak lavları (1.700 ℃) çıkar. Mauna Kea ise okyanus tabanından itibaren 10.210,8 metre ile (Deniz seviyesinden yüksekliği yaklaşık 4.207 metredir.) dünyanın en yüksek dağıdır. Bu yükseklik, deniz seviyesinden 8.848 metre yüksekteki Everest Dağı'ndan yaklaşık 1.360 metre daha fazladır. Ülkemizde ise Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan ve 3.584 metre yüksekliğe sahip olan Tendürek Dağı bir tür kalkan volkandır.

Stratovolkanlar

Stratovolkanlar, yüksek ve dik yamaçlara sahip koni biçimli volkanlardır. Patlama sonucu açığa çıkan malzemelerin ve lav akıntılarının üst üste birikmesiyle oluşurlar. Bir stratovolkan bazen patlayarak havaya farklı büyüklüklerde malzemeler fırlatır ve bu malzemeler yer çekiminin etkisiyle düşerek volkanın yamaçlarında volkanik döküntü kayaçlarını oluşturur. Bazen de patlama olmaksızın volkandan ağdalı lav akar. Stratovolkanlardan çıkan lavların akışkanlığı düşüktür ve çok uzağa yayılmadan önce soğur ve sertleşir. 

Pasifik Okyanusu'nun etrafını saran bir yanardağ kuşağı olan Ateş Çemberi, yeryüzünde stratovolkanların en çok görüldüğü bölgedir. Endonezya ve Filipinler gibi Ateş Çemberi’nin tam ortasında yer alan ülkelerde de birçok aktif stratovolkan vardır. Fuji Yanardağı, Japonya’nın en bilinen  aktif stratovolkanıdır. Ülkemizde ise yüksekliği 5.165 metre olan Ağrı Dağı görkemli bir stratovolkandır.

Japonya’nın en aktif stratrovolkanı olan Fuji Yanardağı

Kalderalı Volkanlar

Krater Gölü Kalderası, Mazama Yanardağı’nın günümüzden yaklaşık 7.700 yıl önce patlaması sonucu oluştu.

Kalderalı volkanlar, birkaç kilometre çapında büyük kraterlere sahip olan volkanlardır. Magma odasındaki magmanın tamamının püskürerek boşalması sonucu volkanın tavan kısmı kendi içine çöker. Böylece kaldera denilen büyük kraterler oluşur. Kalderalar, bir volkan patlaması sırasında magmanın basıncı ile tavan kısmının tamamen parçalanması sonucu da oluşabilir. 

En bilinen kalderalar arasında Yunanistan'daki Santorini Adası’na da adını veren Santorini Kalderası, ABD’nin Oregon eyaletindeki Krater Gölü Kalderası ve Endonezya’daki Krakatoa Kalderası sayılabilir. Ülkemizin en önemli kalderası ise Nemrut Kalderası’dır.

Yavrulamış Volkanlar

Bir volkanda kaldera oluşumunu izleyen süreçte volkanik aktivite kaldera içinde yeni bir koni oluşturuyorsa, bu tip volkanlara yavrulamış (somma) volkanlar denir. Krater Gölü Kalderası içerisinde gelişmiş olan Büyücü Adası bu tip volkanlara bir örnektir. 

ABD’nin batı kıyılarında yer alan Üç Kız Kardeş Yanardağları

Kompleks volkanlar, yan yana alanlarda oluşmuş volkanlar topluluğudur. ABD’nin Oregon eyaletinde yer alan Üç Kız Kardeş Yanardağları kompleks volkanlara örnek verilebilir. Üç Kız Kardeş’i oluşturan zirvelerin her birinin yüksekliği 3.000 metrenin üzerindedir ve stratovolkan tipinde volkanlardır.

Küçük Volkanik Yapılar

Lav kubbeleri, asidik magmanın yeryüzüne çıkarak bacanın çıkış kısmında hızla soğuması ile oluşur.

St. Helens Yanardağı’nın 1986 yılındaki patlamasından sonra kraterinde oluşan, yüksekliği 250 metreye ve çapı 1.100 metreye ulaşan lav kubbesi

Tüf konileri ve döküntü volkanik malzeme konileri, magmanın tali bir yol izleyip yeryüzüne çıkarak havaya püskürttüğü volkanik malzemenin yere düşmesiyle oluşan koni şeklindeki yapılardır. Tüf konileri ile döküntü volkanik malzeme konileri arasındaki fark, koniyi oluşturan volkanik döküntünün boyutudur. Tüf konileri kül boyutundaki malzemeden oluşurken, döküntü volkanik malzeme konilerinde ise farklı boyutlarda volkanik malzeme bulunur.

Maarlar; kenarları katılaşmış lavlardan veya döküntü volkanik malzemelerden oluşmuş, göreli olarak geniş bir kratere sahip, krateri su ile dolmuş olan volkanik yapılardır.

Akıcılığı yüksek bazik magmalar bazen belirli çatlaklar boyunca konimsi veya çizgisel yapılar oluşturarak yeryüzüne akar. Bu yapılar, çatlak çıkışları olarak adlandırılır.

Volkanik aktivitenin canlılar için en tehlikeli yönü havaya püsküren kızgın volkanik malzemenin verebileceği zararlardır. Bir sonraki yazımızda volkanların farklı patlama şekillerini ele alacağız.

Kaynaklar:

• https://www.usgs.gov/faqs/how-many-active-volcanoes-are-there-earth?qt-news_science_products=0#qt-news_science_products
• https://www.usgs.gov/observatories/hawaiian-volcano-observatory
• https://www.usgs.gov/volcanoes/three-sisters
• https://www.usgs.gov/volcanoes/crater-lake/geology-and-history-summary-mount-mazama-and-crater-lake?qt-science_support_page_related_con=4#qt-science_support_page_related_con