Teleskop: Kim, Ne Zaman İcat Etti?
Teleskobun ne zaman icat edildiğini, mucidinin kim olduğunu merak ediyor musunuz? Gelin şimdi teleskopların icat hikâyesine daha yakından bakalım.
m-gucci/iStock
İnsanlar geçmişten bu yana gökyüzüne merak duydu, her gün doğup batan Güneş’i, geceleri görünüp gündüzleri kaybolan Ay’ı ve yıldızları gözlemlemeye çalıştı. Eski çağlarda gökyüzü gözlemleri çıplak gözle yapılırken teknolojinin gelişmesiyle birlikte bu amaçla teleskoplar kullanılmaya başlandı. Teleskoplar zaman içinde gökyüzü gözlemini Güneş, Ay ve yıldızlarla sınırlı bir çerçeveden çıkararak diğer gezegenleri, gök adaları, bulutsuları ve daha birçok gök cismini incelememizi sağladı. Peki teleskobun ne zaman icat edildiğini, mucidinin kim olduğunu merak ediyor musunuz? Gelin şimdi gökyüzüne açılan pencereler olan teleskopların icat hikâyesine daha yakından bakalım.
Teleskop Nedir?
Teleskop çıplak gözle görülemeyecek kadar uzakta olan cisimleri gözlemlemek için kullanılan aygıttır. En yaygın teleskop türü olan optik teleskoplar, uzaktaki cisimlerden gelen görünür ışık ışınlarını toplar ve bu ışınları odaklayarak cisimlerin büyültülmüş görüntülerinin elde edilmesini sağlar. Ancak radyo dalgaları, X ışınları, morötesi ışınlar, kızılötesi ışınlar gibi insan gözünün algılayamadığı başka ışınım türlerini toplayan teleskoplar da vardır.
Pgiam/iStock
ABD’nin New Mexico eyaletinde bulunan bir radyo teleskobu
Teleskobu Kim Buldu? İlk Teleskop
Dünyanın farklı yerlerinde teleskobu icat ettiğini iddia eden çok sayıda kişi olmuşsa da teleskopla ilgili ilk patent başvurusunun 1608 yılında Hollandalı gözlükçü Hans Lippershey tarafından yapıldığını biliyoruz. Bu nedenle birçok tarihçiye göre, teleskobun mucidi Hans Lippershey'dir. Lippershey biri içbükey (ortası kenarlarına göre daha ince olan mercek), diğeri dışbükey (ortası kenarlarına göre daha kalın olan mercek) olmak üzere iki merceği uzun bir tüpün içine yerleştirerek ilk teleskobu yaptı. Lippershey’in teleskobu nesneleri üç kat büyütüyordu. Teleskop üzerindeki çalışmalarına devam eden Lippershey, Hollanda hükümeti için çeşitli teleskoplar yaptı ve karşılığında büyük bir servet kazandı.
The Picture Art Collection/Alamy
Hans Lippershey teleskobuyla gözlem yapıyor.
Galileo Teleskobunu Gökyüzüne Çeviriyor
Lippershey’in başarısı hızla farklı ülkelerde teleskop üzerine yapılan çalışmaların artmasını sağladı. Bu alanda çalışmalar gerçekleştirenlerden biri de İtalyan bilim insanı Galileo Galilei’ydi. Galileo, 1609 yılında Lippershey’in teleskobunu geliştirdi ve teleskobu gökyüzü gözlemi için kullanan ilk kişi oldu. Galileo 30 kat büyütme özelliğine sahip teleskobuyla Ay’ın üzerindeki kraterleri gözlemledi, Jüpiter’in dört uydusunu ve Satürn’ün halkalarını keşfetti, ayrıca gök adamızda çok sayıda yıldız bulunduğunu ve Dünya’nın Güneş etrafındaki bir yörüngede dolandığını belirledi.
Kepler’in Teleskobu
Alman gök bilimci Johannes Kepler ise 1630’lu yıllarda geliştirdiği teleskopta iki dışbükey mercek kullanarak daha iyi bir görüntü elde etti.
Newton’un Yansıtmalı Teleskobu
1700’lere kadar üretilen teleskoplarda görüntünün etrafını saran bulanık renkli şeritler gözlem yapmayı zorlaştırıyordu. Bu bulanık renkli şeritlerin ortaya çıkmasının nedeni, farklı renklerdeki ışıkların mercekten geçerken farklı açılarla kırılmasıydı. Bu sorunu çözmek isteyen Isaac Newton, ışığı toplamak için mercek değil ayna kullanarak, yansıtmalı bir teleskop yaptı. Bugün gökyüzü gözlemi için kullanılan teleskopların neredeyse tamamı yansıtmalı teleskoptur.
The Print Collector/Alamy
Newton’un yansıtmalı teleskobu
Dünyanın En Büyük Teleskobu
1781 yılında teleskobuyla Uranüs’ü keşfeden William Herschel, 1789 yılında ayna çapı 1,2 m olan o güne kadarki en büyük teleskobu yaptı. Teleskobun aynasının çapı büyüdükçe daha fazla ışık toplanabilir ve böylece daha net görüntüler elde edilir. Bu nedenle Herschel’den sonra farklı gök bilimciler çapı daha büyük teleskoplar üretmeye çalıştılar. Günümüzde ayna çapı en büyük olan teleskop (10,4 m) İspanya'nın Kanarya Adaları'nda bulunan Gran Telescopio Canarias’tır.
gopixa/iStock
Gran Telescopio Canarias
Olay Ufku Teleskobu
Kara delikler o kadar az hacim kaplar ki gök adamızın merkezindeki kara deliği görüntülemek için bile Dünya büyüklüğünde bir teleskoba ihtiyaç vardır. Olay Ufku Teleskobu (EHT) olarak adlandırılan teleskop dizisindeki teleskoplar tek tek küçük olsalar da eş zamanlı çalıştıklarında Dünya büyüklüğünde bir teleskop gibi gözlem yapabiliyorlar. İlk kara delik fotoğrafını elde etmek de Olay Ufku Teleskobu’nu oluşturan dört ayrı kıtadaki sekiz teleskobun bir arada çalışmasıyla mümkün oldu. Aralarında Prof. Dr. Feryal Özel’in de yer aldığı bilim insanları 2019 yılında teleskopların topladığı verileri işleyerek Messier 87 Gök Adası’nın merkezindeki kara deliğin görüntüsünü elde etmeyi başardı.
EHT
M87* adlı kara deliğin görüntüsü
Hubble Uzay Teleskobu
1923 yılında roket bilimci Hermann Oberth, uzayda konumlanmış bir teleskobun Dünya’dakilere kıyasla evren hakkında çok daha fazla bilgi etmemizi sağlayabileceği fikrini öne sürmüştü. Bu fikir Hubble Uzay Teleskobu ile gerçeğe dönüştü.
ABD Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesinin (NASA) ve Avrupa Uzay Ajansının (ESA) ortak projesi olan Hubble Uzay Teleskobu, 4 Nisan 1990 tarihinde uzaya fırlatıldı. Boyutları ve ağırlığı bir otobüsle kıyaslanabilecek düzeyde olan Hubble’ın ayna çapı 2,4 m. Yerden yaklaşık 550 km yüksekteki yörüngesinde saniyede 8 km hızla dolanan Hubble, gezegenimizin çevresindeki dönüşünü 1,5 saatte tamamlıyor. Hubble’ın yaptığı gözlemler Büyük Patlama’dan kısa süre sonraki evrenin yapısı, yıldızların ve gök adaların oluşumu gibi çeşitli konularda önemli bilgiler sağladı ve sağlamaya devam ediyor.
Stocktrek Images, Inc./Alamy
Hubble Uzay Teleskobu
Kepler Uzay Teleskobu
Hubble’dan sonra NASA 6 Mart 2009’da Kepler Uzay Teleskobu’nu uzaya gönderdi. Kepler’in asıl amacı gök adamızda Güneş dışındaki yıldızların etrafında dönen gezegenleri keşfetmekti. Kepler, 9 yıllık görevi boyunca 2.600 ötegezegen keşfetti. Kepler Uzay Teleskobu sayesinde ötegezegen keşfi başlı başına bir araştırma alanı hâline geldi.
James Webb Uzay Teleskobu
NASA tarafından 25 Aralık 2021’de uzaya fırlatılan James Webb Uzay Teleskobu’nun kurulumu tamamlandı ve bilimsel çalışmalarda yer almaya başladı. Hubble’dan üç kat daha büyük aynaya sahip olan teleskop, ağırlıklı olarak kızılötesi dalga boylarında gözlem yapacak. Bu sayede teleskop evrendeki en uzak gök adaları, ötegezegenleri gözlemleyebilecek ve evrenin genişlemesinin hızlanmasıyla ilgili bilim insanlarına önemli bilgiler sağlayacak.
Alexandr Mitiuc/Alamy
James Webb Uzay Teleskobu
Türkiye’deki Gözlemevleri ve Teleskoplar
Antalya’nın batısında 2.500 metre yükseklikteki Bakırlıtepe’de kurulu olan TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nde (TUG), aktif olarak bilimsel çalışmalarda kullanılan üç teleskop bulunuyor. TUG’un yanı sıra ülkemizde Antalya, İstanbul, Ege, Boğaziçi, Çanakkale Onsekiz Mart, Ondokuz Mayıs, Çukurova, Erciyes ve Adıyaman üniversitelerinin gözlemevlerinde bulunan teleskoplar kullanılarak gökyüzü araştırmaları gerçekleştiriliyor. Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATASAM) bünyesindeki Doğu Anadolu Gözlemevi’nin (DAG) ise 2022 yılının sonlarına doğru faaliyete geçmesi planlanıyor. DAG, 4 m ile Türkiye'nin en büyük çaplı ve ilk kızılötesi teleskobu olacak.
Teknoloji geliştikçe gökyüzü gözlemi için kullanılan teleskopların özellikleri de artıyor. Teleskoplar hiç kuşkusuz geçmişte olduğu gibi gelecekte de evreni keşif yolculuğunda en büyük yardımcılarımızdan biri olacak.
Kaynaklar:
- Ellyard, D., Kim Neyi Ne Zaman İcat Etti, Çev.: U. Mutlu, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
- Ferris, J. ve ark., Dünyayı Değiştiren Fikirler, Çev.: Z. Arık Tozar, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
- Turner, T. ve ark., Tarih Yazan 100 İcat Dünyamızı Şekillendiren Parlak Buluşlar, Çev.: F. C. Dansuk, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
- https://nineplanets.org/questions/who-invented-the-telescope/
- https://www.rmg.co.uk/stories/topics/history-telescope
- https://www.space.com/21950-who-invented-the-telescope.html
- https://www.nkfu.com/teleskobun-icadi-ve-tarihcesi-gecmisten-gunumuze-teleskobun-gelisimi/
