2022 Yılının En Önemli Uzay Gelişmeleri Neler?
Doç. Dr. Selçuk Topal, Bilim Genç sesli yayınının yeni bölümünde, 2022 yılında uzay alanında yaşanan önemli gelişmeleri anlatıyor.
2022 yılında uzay ile ilgili birçok bilimsel gelişme yaşandı. Gök adamızın merkezinde keşfedilen kara delik Sagittarius A*’ın görüntüsünün yayınlanması, Mars’ta yapılan keşifler, DART ve Artemis I projelerinin başarılı olması bu gelişmelerden bazıları. Doç. Dr. Selçuk Topal, Bilim Genç sesli yayınının yeni bölümünde 2022 yılının en önemli uzay gelişmelerini anlatıyor.
Bilim Genç sesli yayınlarını SoundCloud, YouTube, Spotify, Google ve Apple podcast kanallarımız üzerinden dinleyebilir ve güncel içeriklerimizden anında haberdar olmak için kanallarımızı takip edebilirsiniz.
Bu sesli yayını
Seslendirme Metni:
2022 Yılının En Önemli Uzay Gelişmeleri Neler?
Uzaya ve bilime meraklı dostlar! Uzaydaki en önemli gelişmeleri ve temel astronomi bilgilerini sizlerle paylaştığımız sesli yayının 2023 yılındaki ilk bölümünden merhaba. Bilim Genç sesli yayınının bu bölümünde, geride bıraktığımız 2022 yılının en önemli uzay gelişmeleri ve keşiflerinden bahsedeceğim. Elbette bir sesli yayında tüm keşiflerden bahsetmek imkânsız. O nedenle en önemli gelişmelerden bazılarını sizler için derledim.
Gök Adamızın Merkezinde Keşfedilen Kara Delik Sagittarius A*’ın Görüntüsü Yayınlandı
İlk haberimiz gök adamız Samanyolu’nun merkezinde bulunan ve kütlesi Güneş’in 4 milyon katı olan süper kütleli kara delikle ilgili. Gök adamızın merkezindeki o kara deliğin adı Sagittarius A*. Uzun süren analiz işlemlerinden sonra Sagittarius A* isimli bu kara deliğin görüntüsü geçen yıl yayınlandı. Elbette kara delikleri direkt olarak göremeyiz. Ancak eğer güçlü teleskoplarınız varsa kara deliğe çok yakın mesafede bulunan gaz, toz veya yıldız içeren madde diskini görebiliriz. Veriler, Dünya üzerinde bulunan sekiz farklı gözlemevinin birleşmesi ile oluşturulan Olay Ufku Teleskobu ile elde edildi. Hatırlarsanız aynı teleskop bizden 55 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan M87 isimli gök adanın merkezindeki süper kütleli kara deliğin görüntüsünü 2019 yılında elde etmişti.
Sagittarius A*’ın Özellikleri Neler?
Sagittarius A* yani kendi gök adamızın merkezinde bulunan süper kütleli kara delik bizden yaklaşık 27.000 ışık yılı uzaklıkta bulunuyor. Yani eğer kilometre biriminde ifade edersek yaklaşık 256 katrilyon kilometrelik bir uzaklıktan bahsediyorum. M87 Gök Adası ise bizden çok daha uzakta yer alıyor. O nedenle M87’nin merkezindeki kara deliği gözlemenin daha zor olacağını düşünebilirsiniz. Ancak aslında kendi gök adamızın merkezindeki kara deliği gözlemek çok daha zordu. Çünkü biz de bu gök adanın içinde bulunduğumuz için gök adamızın merkezi ile aramızda milyarlarca yıldız, gaz ve toz katmanı bulunuyor. Sagittarius A*’ın görüntüsü 2019 yılında elde edilen kara delik görüntüsüne benzer yapılar içeriyordu: merkezinde karanlık bir bölge bulunan ve yüksek hızlarda dolanan milyonlarca derece sıcaklıktaki gaz halkası.
James Webb Uzay Teleskobu, Evrenin En Derin Kızılöte Görüntüsünü Elde Etti
Geçtiğimiz yıl göreve başlayan James Webb Uzay Teleskobu, evrenin en derin kızılöte görüntüsünü elde etti. Webb teleskobunun duyarlı kızılöte alıcıları ve büyük aynası sayesinde, sadece çok uzakta oluşu nedeniyle değil aynı zamanda evrenin genişlemesi nedeniyle ışığı daha sönük hâle gelmiş gök adaları gözleyebiliyoruz. Elde edilen en derin kızılöte görüntüsünde, evrende oluşmuş ilk gök adalara ait ışığın olduğu düşünülüyor. Webb teleskobu buna benzer derin uzay görüntüleri elde etmeye devam ediyor.
İşte o derin uzay görüntülerinden bir diğerinde bugüne kadar gözlenmiş en uzak gök adanın ışığı belirlendi. Gök adanın uzaklığı tayfsal analiz yöntemiyle doğrulandı. Hesaplamalara göre gök ada evren henüz 300 milyon yaşında iken oluştu. Evren Büyük Patlama’dan bugüne sürekli olarak genişlemeye devam ettiği için o gök ada şu an bizden yaklaşık 34 milyar ışık yılı uzaklıkta bulunuyor. Bildiğiniz gibi ışık yılı ışığın bir yılda aldığı yol anlamına gelir ve 1 ışık yılı yaklaşık 9,5 trilyon kilometreye eşittir. Bugüne kadar gözlenmiş en uzak gök adanın keşfi hakkında bir sesli yayın hazırlanmıştık. Eğer bu keşif hakkındaki detayları merak ediyorsanız o yayını dinlemenizi tavsiye ederim.
En Şiddetli Gama Işın Patlaması Belirlendi
Geçtiğimiz yıl bir ilk yaşandı ve en şiddetli gama ışın patlaması belirlendi. Çok yüksek enerji çıkışına sahip bu olayın oluşma nedeninin bir süpernova patlaması olduğu düşünülüyor. Yapılan uzaklık hesabı süpernova patlamasının bizden 2,4 milyar ışık yılı ötede gerçekleştiğini gösteriyor. Gama ışın patlaması o kadar şiddetli gerçekleşmiş olacak ki onca yolculuktan sonra Dünya atmosferinin iyonosfer tabakasında belirlenebilecek düzeyde izler bıraktığı belirtildi.
Gama Işın Patlaması Nedir? Gama Işın Patlaması Neden Olur?
Peki nedir bu gama ışın patlaması denilen olay? Dev bir yıldız geride bir kara delik bırakmak üzere devasa kütlesi altında içine çökerken oluşan şiddetli enerji yayımıdır. Enerjisi o kadar yüksektir ki birkaç saniyede ortaya çıkan enerji Güneş’in tüm hayatı boyunca uzaya yayacağı enerjiden daha fazladır. Eğer şiddetli bir gama ışın patlaması bize çok yakın gerçekleşirse atmosferimizin üst kısmında bulunan ve Güneş’in morötesi ışınımının zararlı kısımlarını engelleyen ozon tabakası ciddi zarar görebilir. O nedenle böyle cisimlerin incelenmesi çok önemli. Sadece dev yıldızların içe çökmesi esnasında değil aynı zamanda iki nötron yıldızı birleşip kara delik oluştururken de gama ışın patlaması gerçekleşebilir. Bildiğiniz gibi nötron yıldızları kara deliklerden sonra evrendeki en yoğun cisimler, dev yıldızların süpernova patlaması sonucu geride bıraktığı yıldız ölüleridir. İki nötron yıldızı birleşirken uzayzaman dalgalanması da oluşacaktır. Uzayzaman dalgalanması hakkında bir sesli yayın yapmıştık.
Perseverance Yüzey Aracı Mars’ta Neler Keşfetti?
Mars’tan keşif haberleri gelmeye devam ediyor. Mars’ın belki de en önemli özelliklerinden biri en fazla sayıda uzay aracı gönderilen gezegen olmasıdır. 2022 yılında Kızıl Gezegen’in yüzeyinde 13 km yol kateden Perseverance yüzey aracının en önemli bilimsel hedefi, Mars’ta geçmişe dair yaşam izleri bulabilmektir. Milyarlarca yıl önce bir göle ev sahipliği yaptığı düşünülen Jezero Krateri’nde incelemelerine devam eden Perseverance, hiç olmadığı kadar yüksek yoğunlukta organik bileşikler buldu. Organik bileşikler genellikle canlılık kaynaklı olsa da bazı farklı süreçler de organik bileşikler oluşturabilir. Ana bileşeni karbon olan bu bileşiklerin Jezero Krateri’nde bulunması keşfi daha da önemli kılıyor. Mars’ta henüz canlı veya geçmişe ait bir canlılık izi bulunmuş değil. Öyle görünüyor ki önümüzdeki birkaç on yıl içinde “Mars’ta canlı var mı?” veya “Geçmişte Mars’ta canlı var mıydı?” sorularına daha net yanıtlar verebileceğiz.
Mars’ta Su Var mı?
Mars’ın yüzeyinde buz hâlinde su olduğundan ne kadar eminsek sıvı hâlde su olmadığından o derece eminiz. Ancak Mars yüzeyinin altında sıvı su olup olmadığı henüz net olarak bilinmiyor. Geçtiğimiz yıllarda yayınlanan bazı çalışma sonuçları Mars’ın güney kutup buzullarının altında, sığ ancak geniş bir alana yayılmış sıvı su göletlerinin olduğunu iddia ediyordu. Ancak 2022 yılında yapılan bir çalışma, gölet olduğu düşünülen o yapıların volkanik kayaçlar olabileceğini iddia etti. Çalışmanın sonuçlarına göre, Mars yüzeyinin altında sıvı suyun varlığına işaret eden radar verilerinin benzeri volkanik kayaçlar nedeniyle de elde edilebiliyor.
Keşfedilen Ötegezegen Sayısı 5.000’i Aştı
2022 yılında yaşanan ilklerden biri de bugüne kadar keşfedilen toplam ötegezegen sayısının 5.000’i aşması oldu. Samanyolu’nda minimum milyarlarca başka gezegen olabilir. Kepler Uzay Teleskobu’nun görevinin sonlanmasının ardından bir diğer ötegezegen araştırma teleskobu olan TESS isimli uzay teleskobu çalışmaya başlamıştı. Ayrıca James Webb Uzay Teleskobu, ötegezegen atmosferlerini inceleyebilecek kapasiteye sahip. Bu iki uzay teleskobu sayesinde, önümüzdeki yıllarda keşfedilen ötegezegen sayısı artmakla kalmayacak aynı zamanda yaşam barındırma olasılığı olan ötegezegenlerin belirlenmesi de kolaylaşacak.
James Webb Uzay Teleskobu Başka Neler Keşfetti?
Ötegezegen atmosferlerini detaylı bir şekilde inceleme kabiliyetine sahip olduğunu söylediğim Webb teleskobu geçtiğimiz yıl ilk kez bir ötegezegen atmosferinin moleküler ve kimyasal profilini elde etti. WASP 39b kodlu bu ötegezegenin atmosferinde su, karbonmonoksit, sodyum ve potasyum gibi elementlerin olduğu belirlendi. Ayrıca atmosferde bulutların olduğunu gösteren deliller de var. En yakını bizden trilyonlarca km uzaklıkta bulunan ötegezegenlerin atmosferlerini bu derece detaylı analiz edebilmek, yakın bir gelecekte birçok önemli keşfin yapılacağını gösteriyor.
2022 Yılında Türkiye’de Uzay ile İlgili Hangi Gelişmeler Yaşandı?
2022 yılında ülkemizde de güzel gelişmeler oldu. Bildiğiniz gibi Türk astronomlar ilk kez 2017 yılında ötegezegen keşfetmişti. 2022 yılında tekrar ötegezegen keşfi yapıldı. Astronomlarımız bu kez, aynı yıldız etrafında dolanan iki yeni ötegezegen keşfetti.
Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) Teleskobunun Dev Aynasının Montajı Tamamlandı
Doğu Anadolu Gözlemevi veya kısa adıyla DAG teleskobunun 4 metrelik aynasının montajı 2022 yılında tamamlandı. Deneme gözlemlerinden sonra bu yıl tam kapasite faaliyete geçmesi beklenen teleskop ülkemizin en büyük optik ve ilk kızılötesi teleskobu unvanının da sahibi. DAG sayesinde birçok gök cismi farklı dalga boylarında gözlenebilecek. Yıldız oluşumundan gök adalara ve ötegezegen keşiflerine uzanan çok geniş bir araştırma alanında hizmet vermesi bekleniyor.
Artemis I Görevi Başarılı Oldu
Bildiğiniz gibi 1969 ve 1972 yılları arasında altı görev başarılı bir şekilde Ay yüzeyine ulaşmış ve toplamda 12 kişi Ay’da yürümüştü. Aradan geçen 50 yılın ardından insanlığı tekrar Ay’a götürecek Artemis projesi geçen yıl başladı. Proje kapsamında hazırlanan Orion kapsülünün ve dev roketin test edildiği Artemis I görevi başarılı oldu. Ay etrafında iki tur atan Orion kapsülü sorunsuz bir şekilde 11 Aralık 2022 tarihinde Dünya’ya geri döndü. Sıradaki Artemis II ve III görevlerinin ise 2030 yılına kadar sonlandırılması planlanıyor. Artemis II görevinde Orion kapsülü bu kez boş olmayacak. Dört astronotla birlikte Ay etrafında tur attıktan sonra Dünya’ya geri dönecek. Artemis III görevinde ise insanların tekrar Ay yüzeyinde yürüdüğüne şahit olacağız. Artemis projesinin amacı Ay’da kalıcı yaşam alanları kurabilmektir. Bu sayede önce Mars yolculuğu, daha sonra ise Güneş sisteminin derinliklerine yapılacak yolculuklar için deneyim kazanılmış olacak. Artemis projesi hakkında detaylı bir sesli yayın hazırlamıştık. Eğer bu projenin detaylarını merak ediyorsanız o sesli yayını dinlemenizi tavsiye ederim.
DART Projesi Başarılı Oldu
Geçen yılın en önemli uzay gelişmelerinden biri de gezegen savunma sisteminin test edildiği DART isimli projenin başarılı olmasıydı. Bu projeye özel hazırladığım sesli yayınımızı Bilim Genç sesli yayınları kütüphanesinde bulup dinlemenizi tavsiye ederim.
Bilim Genç sesli yayınlarının bir bölümünün daha sonuna geldik. Bu bölümde size, 2022 yılında uzayda yaşanan önemli gelişmelerden bir derleme sunduk. Bilim Genç sesli yayınlarının bir sonraki bölümünde, etrafımızı saran evreni keşfetmeye devam edeceğiz. Hepinize iyi bir yıl diliyoruz. Şimdilik hoşça kalın!
Kaynaklar:
- https://www.nasa.gov/feature/goddard/2022/nasa-s-webb-reveals-an-exoplanet-atmosphere-as-never-seen-before
- https://eventhorizontelescope.org/blog/astronomers-reveal-first-image-black-hole-heart-our-galaxy
- https://www.nasa.gov/image-feature/goddard/2022/nasa-s-webb-delivers-deepest-infrared-image-of-universe-yet target="_blank"
- https://blogs.nasa.gov/webb/2022/12/09/nasas-webb-reaches-new-milestone-in-quest-for-distant-galaxies/
- https://www.space.com/most-powerful-gamma-ray-burst-ever-seen
- https://www.jpl.nasa.gov/news/cosmic-milestone-nasa-confirms-5000-exoplanets
- https://www.space.com/artemis-program.html
- https://www.ankara.edu.tr/astronomi-ve-uzay-bilimleri-bolumu-arastimacilari-otegezegeni-kesfetti/
- https://dag.atauni.edu.tr/
Hazırlayan ve Seslendiren Hakkında:
Doç. Dr. Selçuk Topal
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fizik Bölümü
Yüksek Enerji ve Plazma Fiziği Anabilim Dalı
