Mikroskop Altında Nesneler Nasıl Görünür?

Tom Werner/Stone/Getty Images

Mikroskop Nedir?

Çevremizde çıplak gözle göremediğimiz bakteri, virüs, hücre, nanomalzeme gibi canlı ya da cansız birçok varlık bulunur. Çıplak gözle fark edemediğimiz bu varlıkları büyüterek görmemizi sağlayan araca mikroskop denir.

Wladimir Bulgar/Science Photo Library/Getty Images

Işık Mikroskobu görseli

Mikroskop Nasıl Çalışır?

Mercek; genelde camdan yapılan, üzerine gelen ışığın yönünü değiştiren saydam bir malzemedir. Mercekler ışığı kırarak ışık ışınlarının birbirine yaklaşmasını ya da birbirinden uzaklaşmasını sağlar. Bu şekilde mercekten bakılarak incelenen örnek, olduğundan daha küçük ya da daha büyük görülebilir. Örneğin ışık mikroskoplarında da camdan yapılmış mercekler bulunur. Bu mercekler örnekten yansıyan ışığı büyüterek incelenen örneğin çıplak gözle görülmesini sağlar.

Çizim: Umut Aybek

Elektron mikroskobunda ise cam mercekler yerine elektromanyetik lensler kullanılır.

anamejia18/iStock.com

Elektron mikroskobu görseli

Mikroskop Türleri Nelerdir?

Farklı alanlarda kullanılan birçok mikroskop çeşidi vardır. Laboratuvarlarda, evlerde ve okullarda genellikle optik mikroskop kullanılır. Optik mikroskop, ışık mikroskobu olarak da bilinir. İki tür optik mikroskop bulunur: basit ve birleşik mikroskoplar. En basit mikroskopta tipik olarak yaklaşık 5-10 kat büyüten tek bir dış bükey mercek bulunur ve doğal ışık kullanılır.

Calysta Images/Tetra images/Getty Images

Basit mikroskop görseli

Evlerde, okullarda ve profesyonel laboratuvarlarda kullanılan mikroskoplar ise genellikle bileşik mikroskoplardır. Bileşik mikroskoplarda büyütülmüş bir görüntü elde etmek için en az iki mercek kullanılır. Çoğu bileşik mikroskop 10, 20, 40 veya 100 kat büyütebilir ancak profesyonel olanlar 1.000 kat veya daha fazla büyütme sağlar. Bilim insanları, incelenecek örneği bundan daha fazla büyütmek için genellikle elektron mikroskoplarını kullanır. Peki bir arının gözünün altıgen yapılardan oluştuğunu biliyor muydunuz? Bu ve daha fazla ilginç bilgiye Elektron Mikroskobu ile Deneyler Yapıyoruz içeriğimizden ulaşabilirsiniz.

Solskin/DigitalVision/Getty Images

Bileşik mikroskop görseli

Mikroskop Altında İncelenecek Örnek Nasıl Hazırlanır?

Mikroskopta incelenecek örnek, öncelikle lam olarak adlandırılan saydam aparat üzerine steril pipet ile yerleştirilir.

Ignatiev/iStock.com

Lam üzerine pipet ile yerleştirilen örnek

Lama yerleştirilen örneğin üzeri lamel olarak adlandırılan saydam aparat ile kapatılır.

ksass/iStock.com

Lam üzerinde lamelle kapatılmış örnek

Lam ve lamelle hazırlanan bu örneğe preparat denir. Bazen örnek farklı boyalarla boyanarak incelenmek istenen kısım belirginleştirilebilir.

Kostafly/iStock.com

Aynı preparatta farklı renklerle boyanmış örnekler

Mikroskop Altında Neleri Görebiliriz?

Birçok canlı veya cansız varlığı mikroskop altında inceleyebiliriz. İşte bazı örnekler:

Mavi-yeşil algler olarak da bilinen siyanobakteriler, besinlerini fotosentez aracılığıyla yapan bir bakteri türüdür.  

Elif Bayraktar/iStock.com

Işık mikroskobu altında Nostoc cinsi bir siyanobakteri türünün görüntüsü

Mitokondri, ökaryot hücrelerde enerji üretimini sağlayan bir organeldir.

 Jose Calvo/SciencePhotoLibrary

Mitokondrinin elektron mikroskobu altındaki renklendirilmiş görüntüsü

Küf mantarları; mantarlar âleminde yer alan, özellikle nemli veya çürümüş organik malzemelerde çoğalan canlılardır.

rusm/iStock.com

Çürük domates üzerinde çoğalan küf mantarının ışık mikroskobu altındaki görüntüsü

Diyatomeler, sucul ortamlarda yaşayan ve fotosentez yapan ökaryotik alglerdir.

Elif Bayraktar/iStock.com

Diyatomelerin ışık mikroskobu altındaki görüntüsü

Stomalar, açılıp kapanarak bitkilerde terleme ve gaz değişimi gibi olayların kontrolünü sağlayan yapılardır.

Micro Discovery/Corbis Documentary/Getty Images

Kamelya bitkisinin yaprağındaki stomanın elektron mikroskobu altındaki renklendirilmiş görüntüsü

Solucanlar omurgasız canlılardır. Hareketlerini, uzunlamasına olan kaslarının uzayıp kısalmasıyla sağlarlar.

Solucandan alınan kesitin ışık mikroskobu altındaki görüntüsü

Louise Docker Sydney Australia/Moment/Getty Images

Sinüsler, gözlerin arasında ve burun çevresindeki kemiklerin içerisinde yer alan hava boşluklarıdır.

Steve Gschmeissner/Science Photo Library

Sinüslerin ışık mikroskobu altındaki görüntüsü

Bir saç teli, günde yaklaşık olarak 0,3 mm, ayda 1 cm, yılda 12 cm uzar.

Micro Discovery/Corbis Documentary/Getty Images

Elektron mikroskobu altında insan saç telinin renklendirilmiş görüntüsü

Kırkayaklar; eklem bacaklılar şubesine ait, yavaş hareket eden, genellikle 40-400 arası ayağa sahip canlılardır.

Gregory S. Paulson/Image Source/Getty Images

Elektron mikroskobu altında kırkayağın başının renklendirilmiş görüntüsü

Mikroskop, özellikle kayaçların iç yapılarını ve türlerini belirlemek için de kullanılıyor.

Görsel: Raif Kandemir

Kireç taşının ışık mikroskobu altındaki görüntüsü

Görsel: Raif Kandemir

Granitin ışık mikroskobu altındaki görüntüsü

Mikroskop Hangi Parçalardan Oluşur?

Mikroskobun parçaları, mikroskop türüne göre değişir. Örneğin yaygın şekilde kullanılan bileşik mikroskop; ayak, ışık açma-kapama düğmesi, ışık kaynağı, ışık şiddeti ayar düğmesi, tabla, kondansatör, diyafram, sıkıştırma klipsleri, X ve Y ekseni ayar vidaları, kaba ayar vidası, ince ayar vidası, objektif lensler, revolver, mikroskop kolu, mikroskop tüpü, diyoptri ayarı, oküler lens gibi parçalardan oluşur.

Çizim: Umut Aybek

Ayak: Mikroskobun tüm parçalarını üzerinde bulundurur.

Işık açma-kapama düğmesi: Işık kaynağının açılıp kapanmasını sağlar.

Işık kaynağı: Mikroskobun ayağına monte edilir. Preparata doğru ışık yansıtır.

Işık şiddeti ayar düğmesi: Işık şiddetinin ayarlanmasını sağlar.

Tabla: Preparatın yerleştirildiği parçadır.

Kondansatör: Kaynaktan gelen ışığın preparat üzerinde toplanmasını sağlar. Mercekten oluşur ve tablanın altında bulunur.

Diyafram: Preparata ulaşacak ışığın yoğunluğunu ayarlamayı sağlar.

Sıkıştırma klipsleri: Preparatın tabla üzerinde iki taraftan sabitlenmesini sağlar.

X ve Y ekseni ayar vidaları (Şarjo): Tabla üzerine yerleştirilip klipslerle sıkıştırılan preparatın ileri-geri ve sağa-sola hareket ettirilmesini sağlar. Bu şekilde, preparattaki örneğin farklı kısımlarının incelenmesine imkân verir.

Kaba ayar vidası: Tablanın aşağı ve yukarı doğru hareket etmesini sağlar. Arama objektifi ile örneğin ilk görüntüsü bulunup netleştirilirken kullanılır.

İnce ayar vidası: Büyütme gücü fazla olan objektife geçildikten sonra görüntüyü netleştirmek için kullanılır. Tablayı mikron ölçeğinde hareket ettirir. Böylece bu hareket gözle fark edilemez.

Objektif lensler: Preparata yakın olan lenslerdir. Standart mikroskoplarda dört adet objektif lens bulunur. Bunlar 4X, 10X, 40X ve 100X’tir. 4X, büyütme gücü en küçük ve en kısa lenstir. Arama objektifi olarak da bilinir. 100X ise en büyük büyütme gücüne sahip en uzun lenstir.

Revolver: Üzerinde objektifleri taşıyan dönebilen parçadır.

Mikroskop kolu: Mikroskobun arka kısmında bulunan, taşıma sırasında mikroskobun kavranmasını sağlayan kavisli parçadır.

Mikroskop tüpü: Mikroskop kolunun üst kısmında bulunur. Üst kısmına oküler lens, alt kısmına ise objektifler monte edilir.

Diyoptri ayarı: Farklı kullanıcılara göre göz odaklama seviyelerinin ayarlanabilmesini sağlar.

Oküler lens (Göz merceği): Mikroskop tüpünün üst kısmında bulunur. Objektiften gelen görüntüyü büyütmeye yarar. Oküler lensin büyütme gücü üzerinde yazar.

Bir mikroskobun toplam büyütme gücü, oküler ve objektifin büyütme gücünün çarpımına eşittir. Kullandığınız mikroskobun oküleri 5X büyütme gücüne sahipse ve siz preparatı 100X’lik objektif ile inceliyorsanız o preparatın görüntüsünü 500 defa (5X x 100X) büyütmüş olursunuz.

Siz de evde basit malzemelerle kendi ışık mikroskobunuzu yapabilirsiniz.

Kaynaklar:

• https://www.ccmr.cornell.edu/wp-content/uploads/sites/2/2018/03/Reading_-How-do-the-lenses-in-a-microscope-work_.pdf
• https://www.loc.gov/everyday-mysteries/zoology/item/how-are-millipedes-and-centipedes-alike-and-how-do-they-differ/
• https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/116899/mod_resource/content/0/Bahçe%20Bitkilerinin%20Islahı%20-%20Uygulama%20Ders%20Notu.pdf
• https://cdn.bartin.edu.tr/metalurji/d7ee7cd9-f063-4669-8e1c-393503ed6ffb/malzemekarakterizasyonunu6.pdf