Pusula: Kim, Ne Zaman İcat Etti?

Juliasv/iStock

Bu sesli yayına Bilim Genç Spotify, Google Podcasts, Apple Podcasts ve YouTube kanalları üzerinden de ulaşabilirsiniz.

Günümüzden yüzlerce yıl önce yaşadığınızı ve uçsuz bucaksız okyanusun ortasında fırtınayla boğuşan bir denizci olduğunuzu hayal edin. Bir alçalıp bir yükselen dalgalar nedeniyle geminiz bir o yana bir bu yana sallanıyor. Göz gözü görmüyor. Hâliyle nereye doğru gideceğinizi de bilemiyorsunuz. Neyse ki yönünüzü bulmanız için size yardımcı olan sadık bir dostunuz var: pusula. Peki, yeni kıtaların keşfedilmesi de dâhil birçok keşfe zemin hazırlayan bu küçük aletin kim tarafından, ne zaman icat edildiğini hiç merak ettiniz mi? Haydi şimdi dümenimizi geçmişe doğru kıralım ve pusulanın icadıyla ilgili tarihî bir yolculuğa çıkalım.

polygraphus/iStock

Pusula eski denizcilerin yön bulmak amacıyla kullandığı en önemli aletti.

Pusula Nedir?

Adını İtalyanca bussola kelimesinden alan pusula, üzerinde kuzeyi ve güneyi işaret eden bir mıknatıs iğnesi bulunan ve yön tespit etmek için kullanılan kadranlı bir araçtır. 

Pusula Nasıl Çalışır?

Dünya, dış çekirdeğindeki sıvı demirin konveksiyonu nedeniyle meydana gelen manyetik bir alana sahiptir.

VectorMine/iStock

Dünya’nın manyetik alanı kabaca bir çubuk mıknatısın etrafında oluşturduğu manyetik alana benzetilebilir. Dünya’nın biri coğrafi Kuzey Kutbu diğeri de coğrafi Güney Kutbu yakınında olmak üzere iki manyetik kutbu vardır. 

VectorMine/iStock

Dünya'nın manyetik alanı

Bir pusulanın iğnesi manyetik iki kutba sahip ince bir mıknatıstan oluşur. Mıknatıslar ise Dünya’nın manyetik alanından etkilenir. Dünya'nın coğrafi Kuzey Kutbu civarında bir manyetik güney kutbu, coğrafi Güney Kutbu civarındaysa bir manyetik kuzey kutbu vardır. Benzer manyetik kutuplar birbirini ittiği, zıt manyetik kutuplarsa birbirini çektiği için pusulanın manyetik kuzey kutbu Dünya’nın coğrafi kuzeyini, manyetik güney kutbu ise Dünya’nın coğrafi güneyini gösterir.

Pusulanın İcadı: Pusulayı Kim Buldu? 

Antik Yunan’da insanların mıknatıs hakkında bilgi sahibi olduğu biliniyor. Hatta ünlü filozof Thales’in, demiri hareket ettirdiği için mıknatısların bir ruha sahip olduğunu söylediği rivayet edilir. Ancak mıknatısların kuzey-güney doğrultusunu işaret ettiği daha sonraları fark edildi.

Pusulanın kim tarafından icat edildiği bilinmese de ilk pusulaların MÖ 220 civarında Çin’de kullanıldığı biliniyor. Binaların iyi şans getirmesi için doğru yöne baktığından emin olmak amacıyla kullanılan bu pusulalar, yassı bir levhanın üzerinde bulunan ve her zaman kuzeyi işaret eden kaşık biçimli mıknatıs taşından oluşuyordu. Bu pusulalar mücevher ve altın aramak için de kullanılmıştı. 

View Stock/Alamy

MÖ 220 yılında Çin’de kullanılan pusula

Pusuladan Önce Ne Kullanılıyordu?

Eski çağlarda denizciler bulundukları yeri belirlemek için Güneş ve Kutup Yıldızı gibi gök cisimlerini kullanıyorlardı. Örneğin Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Uygarlığında Astronomi, Coğrafya ve Denizcilik kitabında, 9. yüzyılda Müslüman denizcilerin konumlarını belirlemek için “kemâl” adı verilen ve ufuk çizgisi ile gök cismi arasındaki yüksekliği ölçen bir alet kullandığını söylüyor. Prof. Dr. Fuat Sezgin yine aynı amaçla Yakup sopası, Davis kadranı gibi aletlerden de yararlanıldığını belirtiyor.

Coğrafi Keşiflere Doğru

1100’lü yıllara gelindiğinde Çinliler deniz yolculuklarında yön bulmak için pusulayı kullanmaya başladılar. Bu durum denizcilerin güvenle kıyıdan uzaklaşmasını sağladı. Pusulanın farklı milletler tarafından tanınması ve kullanılmasıysa deniz ticaretini artırdı ve coğrafi keşiflere kapı araladı. 

victoriya89/iStock

Denizcilerin pusulayı kullanmaya başlaması deniz ticaretini artırdı.

Pusulalar Tam Olarak Kuzey Kutbu’nu Gösteriyor mu?

15. yüzyılda gezginler pusula iğnelerinin doğrudan Kuzey Kutbu’nu değil, kutba yakın bir noktayı gösterdiğini fark ettiler. Çünkü Dünya’nın manyetik kutupları coğrafi kutuplar ile tam olarak çakışmaz. Üstelik manyetik kutuplar sürekli hareket hâlindedir. Örneğin Dünya'nın kuzeyindeki manyetik kutup, 1831 yılında ilk kez konumu tespit edildiğinde coğrafi Kuzey Kutbu’nun Kanada sınırları içinde kalan bir bölgesindeydi. Aradan geçen zamanda yaklaşık 2.300 kilometre Sibirya’ya doğru sürüklendi. Geçmişte manyetik kutupların defalarca yer değiştirdiği biliniyor. Gelecekte de manyetik kuzey kutbu ile manyetik güney kutbunun yer değiştirebileceği düşünülüyor. Ancak bunun ne zaman gerçekleşeceğini tahmin etmek çok zor. 

Pusulalarla ilgili tek sorun manyetik kutupların hareket etmesi değil. Pusulalar etraflarında cep telefonu, bilgisayar, metal saat gibi manyetik araçların bulunması durumunda verimli çalışmaz. Bunun gemi ve uçak gibi çoğunlukla metal malzemelerin kullanıldığı bir araçta yaratacağı sorunları düşünün! 

Farklı nedenlerle ortaya çıkan “sapma” problemleri günümüzde gemilerde ve uçaklarda navigasyon sistemleri ile sekstant ve jireskop gibi yardımcı aletler kullanılarak gideriliyor.

Alex Walker/iStock

Pusulayı geçmişten bugüne daha çok denizciler kullansa da bugün pilotlar, madenciler, mimarlar, ormancılar, harita mühendisleri, izciler, dağcılar ve oryantiring sporcuları da pusula kullanıyor.

Kaynaklar:

• Ferris, J. ve ark.,Dünyayı Değiştiren Fikirler, Çev.: Z. Arık Tozar, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
• Turner, T., Mills, A., Gifford, C., Tarih Yazan 100 İcat Dünyamızı Şekillendiren Parlak Buluşlar, Çev.: F. C. Dansuk, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1229613
• https://www.moment-expo.com/tr/dergiler/115/makine-tarihi
• https://www.britannica.com/technology/compass-navigational-instrument
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/manyetik-kuzey-kutbu-hizla-surukleniyor
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/denizlerde-konum-belirleme