Türk Dili, Tarihi ve Kültürüne Işık Tutan Tonyukuk Yazıtı

2020 yılı ülkemizin önerisi ve Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Moğolistan ve Özbekistan’ın desteğiyle, UNESCO tarafından Tonyukuk Yazıtı’nın dikilmesinin 1300. yıl dönümü olarak kutlanacak ve bu çerçevede kutlama ve anma etkinlikleri düzenlenecek.

Tonyukuk Yazıtı’nı Tanıyalım

720 yılında dikildiği düşünülen Tonyukuk Yazıtı, 732’de dikilen Kül Tigin Yazıtı ve 735 yılında dikilen Bilge Kağan Yazıtı ile birlikte Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı eserleri olarak bilinen Orhon Yazıtları’nı oluşturur. Kül Tigin ve Bilge Kağan II. Doğu Türk Kağanlığı’nın hükümdarları arasında yer alır. Tonyukuk ise İlteriş Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan zamanında vezirlik yapmış bir devlet adamıdır.

Günümüzde Moğolistan’ın Karakurum şehri civarında Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) tarafından yaptırılan Orhun Yazıtları Müzesi’nde sergilenen bu yazıtlar, Orhon (Yenisey) Irmağı’nın eski yatağının yakınlarında bulunduğu için bu isimle anılıyor.

Aralarında yaklaşık 1 kilometrelik mesafe bulunan Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları bilim dünyasına ilk defa 1730’da İsveçli harita subayı J. von Strahlenberg’in Avrupa ve Asya’nın Kuzey ve Doğu Kısmı kitabıyla tanıtıldı. Ancak bu iki yazıttan daha uzak bir noktada bulunan Tonyukuk Yazıtı yıllar sonra, 1897’de, bölgede araştırma yapan bitki bilimci F. Klementz tarafından bulundu. Tonyukuk Yazıtı diğerlerinden konum olarak uzakta bulunsa da Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile yakın tarihlerde dikildiği ve benzer tarihî olaylardan bahsettiği için Orhon Yazıtları arasında sayılır.

Tonyukuk Yazıtı Neler Anlatıyor?

Tonyukuk Yazıtı dört tarafında da yazı olan iki dikili taştan oluşuyor. Toplam 62 satır yazı bulunan yazıtta -ilk 17 satırda- İlteriş Kağan ve -sonraki 20 satırda- Kapgan Kağan dönemi anlatılıyor. Yazıtta anlatıcı kişi Tonyukuk’tur, bu yüzden yazıtın da kendisi tarafından yazdırılıp diktirildiği düşünülüyor.

Vezir Tonyukuk’un yaşadığı döneme ait tarihî olaylara yer verilen yazıtta bağımsızlık için çekilen sıkıntılar ve verilen mücadelelerin yanı sıra elde edilen başarılarda Tonyukuk’un etkisi anlatılıyor. Tonyukuk, İlteriş (Él-tériş: bir milleti bir araya getiren, ulus kuran) Kağan ve Kapgan (Kap-: al-, kapgan: alan, fetheden) Kağan’ı kendisinin tahta oturttuğunu, onlarla birlikte devletin devlet, milletin de millet olduğunu belirtiyor.

Tonyukuk Yazıtı tarihî bir belge olmanın yanı sıra Türkçe yazılmış ilk kaynaklardan biri olduğu için Türk dilinin özelliklerini yansıtması bakımından dilbilim ve edebiyat açısından da önemli bir kaynaktır. Yazıt ayrıca dil ve anlatım özellikleri bakımından birtakım folklorik unsurlar da içeriyor. Örneğin Tonyukuk Yazıtı’nın 13. ve 14. satırlarında bir şeyin ince olunca kolaylıkla büküleceği ve kırılacağı, kalın olursa parçalanmasının güçleşeceği yazılıdır. Yüzyıllar boyunca nesilden nesile aktarılan Tonyukuk’un sözleri bir halk hikâyesine de konu olmuştur.

Çizen: Bengi Gençer

Hikâyede ihtiyar bir köylü, birbiriyle iyi geçinemeyen oğullarını çağırıp onlara ince birer dal verir ve kırmalarını ister. Oğullar ince dalları kolaylıkla kırar. Köylü bu defa onlara demet hâline getirdiği ince dalları verir ve kırmalarını ister. Ne var ki bu defa oğulları ellerine tutuşturulan demetlerdeki ince dalları kıramaz. İhtiyar köylü oğullarına, Vezir Tonyukuk’un 1300 yıl önce yazıtında yer verdiği sözle açıklama yapar: “Tek başınıza birer ince dal gibisiniz, ayrı durursanız sizleri kırmak kolay olur. Bir arada bulunur, birlik olursanız güçlü olursunuz” der. Aynı durumu betimlemek için dilimizde “Birlikten kuvvet doğar” ve “Bir elin nesi var, iki elin sesi var” benzeri sözler de kullanılır.

Yaşadığı dönemin en tecrübeli devlet adamlarından biri olan Tonyukuk tarafından aktarılan, Türk dili, tarihi ve kültürü açısından büyük öneme sahip bu eserin dikilmesinin 1300. yıl dönümü kutlu olsun!

• http://www.unesco.org.tr/Home/AnnouncementDetail/261
• https://islamansiklopedisi.org.tr/orhon-yazitlari
• http://aton.ttu.edu/pdf/Eski_Turk_Yazitlari_Part_4.pdf