Turquerié: 18. Yüzyıl Avrupa Kültüründe ‘Türk’ Modası

French School, Divanda Kahve İçen Türk Kızı Tablosu

Turquerie, 18. yüzyılda Avrupa'da Türk/Osmanlı kültürüne artan ilgiyle merakın getirdiği ve egzotik Doğu imgesinin de etkisiyle şekillenen bir sanat ve kültür akımıdır. Terim, Fransızca "Turc" (Türk) kelimesinden türetilmiştir. Bu akım, başta resim ve dekoratif sanatlar olmak üzere edebiyat müzik, sahne sanatları ve iç mimari gibi birçok alanda kendini göstermiştir. Turquerie'nin temelinde, başta Osmanlı saray yaşantısına, kıyafetlerine, törenlerine ve gündelik alışkanlıklarına duyulan ilgi ve hayranlık yer alır. Avrupalıların Osmanlı’yı büyüleyici ve gizemli bir dünya olarak hayal etmelerinde seyyahların anıları, elçilik raporları ve ticari ilişkiler belirleyici rol oynamıştır.

Avrupa’nın Türk/Osmanlı dünyasına yönelik algısının bir dışavurumu olarak şekillenen Turquerie, Osmanlı yaşamının gerçekçi bir temsilinden ziyade onu üreten kültürün hayal gücünü yansıtır. Bir üslup değil, dönem boyunca farklı bağlamlarda anlam değiştirerek kullanılan bir temadır. Eğlence ve estetik haz arayışıyla sınırla kalmayan bu yönelim, kimi zaman bir statü ve ihtişam sembolü olarak kimi zaman da toplumsal eleştirinin aracı olarak biçimlendi. Örneğin 1697’de Dresden’de düzenlenen binicilik turnuvasında Polonya Kralı II. August’un Osmanlı Padişahı kostümüyle görünmesi veya Kraliçe Elizabeth’in sarayında oluşturulan Türk odası Turquerié kapsamında değerlendirilir.

Dresden’de 1697’de düzenlenen binicilik turnuvasında Padişah kostümü ile resmedilen Polonya Kralı II. August, sanatçısı bilinmiyor, suluboya

Polonya Kralının Yeniçeri Birliği Subayı, Yayıncı Henri Bonnart, Paris, 17. Yüzyıl sonları, gravür

Avrupa’nın Türklere merakı, seyyahların gözlemleri, diplomatik temsilcilerin raporları ve 16. yüzyıl ortalarından itibaren yaygınlaşan resimli kostüm albümleriyle beslendi. Bu yayınlar çoğu zaman oryantalist bir çerçevede, hayal gücüyle yoğrulmuş bir Türk/Osmanlı tasviri sundu. Osmanlı topraklarını hiç ziyaret etmemiş sanatçılar, tasarımcılar ve sahne dekoratörleri bu kaynakları temel alarak eserler üretti. 1683’teki Viyana kuşatmasının başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından Osmanlı’ya dair tehdit algısı zayıfladı ve korkutucu, “vahşi Türk” imgesi yerini daha egzotik ve barışçıl bir Osmanlı figürüne bıraktı. Bu dönüşüm 18. yüzyılda Turquerié modasının Avrupa aristokrasisi arasında zirveye ulaşmasını sağladı.

Turquerie, yalnızca görsel sanatlarda değil, tiyatro, opera-bale gibi sahne sanatlarında da önemli bir yer edindi. Paris’teki Comédie-Italienne geleneğini sürdüren topluluklar, Turquerie temalarını işleyen çok sayıda oyun sahneledi ve sahne dekorları ve kostümlerle hayali Doğu imgelerini somutlaştırdı. İç mimaride Osmanlı’ya özgü motiflerin yer aldığı mobilyalar, Türk halıları, oymalı objeler hatta kitap ciltleri dönemin dekorasyon anlayışında öne çıktı.

Turquerie’nin yansımaları resimden müziğe, sahne sanatlarından dekoratif sanatlara kadar pek çok alanda görülür. İşte bu alanlardan bazı dikkat çekici örnekler:

Resim:

• Flaman asıllı Fransız ressam Jean-Baptiste van Mour'un eserleri: Osmanlı topraklarında uzun yıllar görev yapan sanatçının 18. yüzyılın ilk yarısında resmettiği "Kahve İçen Kadınlar" gibi günlük yaşam temalı resimleri, Avrupa’da Osmanlı toplumuna duyulan ilgiyi görselleştirir.

Vanmour ‘Yeniçeri’ tablosu

• Antoine de Favray'ın eserleri: Fransız elçisi Vergennes Kontu Charles Gravier ve eşi Anne Testa'nın Osmanlı kıyafetleriyle portreleri dikkat çekicidir.
• Jean-Marc Nattier'nin "Mademoiselle de Clermont" tablosu: Fransız soylu bir kadını hamamda, Türk halıları arasında tasvir eder.
• Charles-André van Loo'nun Madame du Barry portresi: Hizmetinde siyah bir çocuk hizmetkâr ile oryantalist bir atmosfer yaratılmıştır.

• Tiyatro ve Edebiyat:

• Molière'in "Kibarlık Budalası" (Le Bourgeois Gentilhomme): Oyunda Türk elçisi ve Osmanlı âdetlerine göndermeler bulunur.
• Racine'in "Bajazet" operası: Osmanlı sarayında geçen bir trajedidir.
• Louis Fuzelier'in "Les Indes Galantes" balesi: "Le Turc Généreux" bölümünde Türk teması işlenir.
• Voltaire'in "Zaïre" oyunu: Kudüs sultanı Orosmane ve esirleri arasındaki ilişkiyi konu alan trajedide Osmanlı atmosferi yansıtılır.
• Montesquieu'nun İran Mektupları adlı felsefi ve mektup romanı: Batılı ve Doğulu kadın imgeleri üzerinden toplum eleştirileri sunulur.
• Antoine Galland'ın Binbir Gece Masalları çevirisi: Avrupa'da büyük ilgi görmüş ve Doğu imgesinin yaygınlaşmasına katkı sağlamıştır.

• Müzik:

• Jean-Philippe Rameau'nun "Les Indes Galantes" operası.
• George Frideric Handel'in "Tamerlano" operası: Timur ve I. Bayezid arasındaki taht kavgasını konu alır.
• Wolfgang Amadeus Mozart'ın "Saraydan Kız Kaçırma" (Die Entführung aus dem Serail) operası: Osmanlı sarayında geçen egzotik bir hikâyeyi anlatır ve "Türk Marşı" gibi Turquerie etkileri taşıyan müzikler içerir.

• Bu eserler, dönem Avrupasının Türk/Osmanlı kültürüne duyduğu hayranlığı ve egzotik Doğu imgesini yansıtır. Turquerie, yalnızca estetik bir eğilim değil, aynı zamanda Batı’nın Türk/Osmanlı kültürüne bakışını ve bu kültürü kendi anlayışı içinde yeniden biçimlendirme çabasını yansıtan kültürel bir etkileşim örneği olarak değerlendirilebilir.

   

Gergedan Sırtındaki Türk Figürü, Meissen İmalathanesi, sert macunlu modeli yapan Johann Joachim Kandler ve Peter Reinecke, 1745. 

Fildişi oyma ve yaldızlı gümüş yeniçeri askerleri süslü maşrapa, Johann Michael Hornung, Johann Eissler, Schwabisch Hall ve Nürnberg, 17. yüzyıl sonları

Şekil yazısı: Belvedere Sarayı'nın çatıları, Türklerin Viyana'yı kuşatma esnasında kullandıkları Türk çadırlarından, kubbeleri ise Türk askerlerinin miğferlerinden esinlenerek yapıldığı bilinen mimari bir eserdir.

Belvedere Sarayı, Viyana

Kaynaklar:

• Carswell, John. Blue and White: Chinese Porcelain and Its Impact on the Western World. University of Washington Press, 1985.

• Goody, Jack. The East in the West. Cambridge University Press, 1996
• Çelik, Zeynep. Displaying the Orient: Architecture of Islam at Nineteenth-Century World's Fairs. University of California Press, 1992
• Joo Yap, Oak. The Representation of Oriental Others in Haydn’s L’incontro Improvviso, Manusya Journal of Humanities,  Manusya 22 (2019) ss. 176-196, 2019.
• Lewis, Bernard. The Muslim Discovery of Europe. W. W. Norton & Company, 2001.

• Mackie, Louise W. Symbols of Power: Luxury Textiles from Islamic Lands, 7th-21st Centuries. Yale University Press, 2015.

• Shaw, Stanford J. ve Shaw, Ezel Kural. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 1: Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire 1280-1808. Cambridge University Press, 1976.
• Rosenthal, Franz. "The Concept of Turk in Medieval Islam." Studia Islamica, No. 13/14 (1960/1961), pp. 1-45.
• Goffman, Daniel. "Izmir and the Levantine World, 1550-1650." University of Washington Press, 1990.
• Williams, Raymond. Turquerie: Turkish Influence in the Eighteenth Century . Victoria and Albert Museum, 2002.

Yazar Hakkında:

Dr. Fatma Gökçe Çiçek Tuğer

Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bölümü Öğretim Görevlisi