Bisiklet: Kim, Ne Zaman İcat Etti?

Imgorthand/iStock

Çocukken düşe kalka sürmeyi öğrendiğiniz ilk bisikleti hatırlıyor musunuz? Rengi neydi, kaç vitesti, şekli nasıldı? Eğlence, spor, ulaşım gibi çeşitli amaçlarla kullanılan bisiklet geçmişten bugüne tasarım olarak büyük değişiklikler geçirdi. Gelin, şimdi bisikletimize binip kısa bir tarihî gezintiye çıkalım.

Tarihteki İlk Bisiklet Ne Zaman İcat Edildi? Mucidi Kim?

Tarihteki ilk bisikletin nerede, ne zaman ve kim tarafından icat edildiği hakkında farklı görüşler ileri sürülse de günümüzdeki tasarıma yakın ilk bisikleti Fransa'da 1790’lı yıllarda Comte de Sivrac icat etti. “Celeripede” olarak adlandırılan, iki tekerleği olan, sert ahşap çerçeveden oluşan ve pedalı bulunmayan bu bisiklet ayakların hareket ettirilmesiyle ilerletilebiliyordu. Gidonu (bisikletin direksiyonu) ve selesi (bisikletin oturulacak yeri) bulunmayan bisikletin yönü, vücudun sağa ve sola eğilmesiyle değiştirilebiliyordu.

The Reading Room/Alamy

Comte de Sivrac tarafından tasarlanan bisiklet

1817 yılında Alman Baron Karl Von, Sivrac’ın ürettiği bisiklete bir gidon ve bir sele yerleştirerek “draisienne” adında bir bisiklet tasarladı. Bu bisikletin kütlesi yaklaşık olarak 22 kg’dı. Ahşap çerçevesi, demir tekerlekleri, jantları ve freni olan bisiklette yine pedal bulunmuyordu. Bu nedenle, tıpkı Sivrac’ın tasarımındaki gibi, bu bisiklete binip dolaşmak hayli yorucu oluyordu.

The Reading Room/Alamy

Baron Karl Von tarafından tasarlanan bisiklet

1839 yılında İskoç Kirkpatrick MacMillan, bisikletin göbeğine demir çubuklarla pedalları ekledi. Kullanıcı krank miliyle ön tekerleğe bağlanan pedalları ayağıyla öne ve arkaya sallayarak arka tekerleği hareket ettirebiliyor böylece bu bisikletle öncekilere göre daha hızlı yol alınabiliyordu.

Universal Images Group North America LLC/Alamy

Kirkpatrick MacMillan tarafından tasarlanan bisiklet

1850’li yıllara kadar denge problemini çözmek için üçüncü ve dördüncü tekerleğin eklendiği yeni tasarımlar ortaya çıktı. Ancak pedal ve çevirme kolunun kullanıldığı bu tasarımların çoğu ağırlık ve tekerleklerin sürtünme sorunu nedeniyle yaygınlaşmadı.

1860’lı yılların başında Fransız Pierre Michaux, oğlu ile birlikte geliştirdikleri ve “velocipede” olarak adlandırılan (Türkçeye velespit olarak geçmiştir) bisiklette pedalları ön tekerleğe sabitledi. Böylece kullanıcılar hızlı bir şekilde pedalları çevirebiliyordu. Ancak ağır demir iskeleti ve demir çerçeveli tekerlekleri yüzünden bu bisiklet yoldaki her çukur ve tümseğin üstünden geçerken sarsılıyor ve kullanıcıyı rahatsız ediyordu. Bu yüzden Michaux ve oğlunun tasarladığı bisiklet “kemik titreten” olarak anılıyordu.

Pictorial Press Ltd/Alamy

Pierre Michaux’un oğlu Earnest Michaux “velocipede” üzerinde

1868 yılında Traffault adında bir başka Fransız, tekerlekleri kauçuktan yapılma lastik ile kapladı ve böylece yoldaki çukur ve tümseklerin neden olduğu sarsıntının verdiği rahatsızlık biraz olsun azaltılabildi.

1870’li yılların başında İngiliz James Starley daha hızlı hareket edebileceği düşüncesiyle ön tekerleği arka tekerleğine oranla hayli büyük olan bir bisiklet üretti. Tekerleklerinin şekli nedeniyle bu bisiklet dönemin en büyük ve en küçük İngiliz metal paralarından esinlenilerek “penny farthing” olarak adlandırılıyordu. Pedalları ön tekerlekte bulunan bisikletin selesi de ön tekerleğin üzerinde yer alıyordu. Bu bisikletin üzerine çıkıp oturmak bir hayli zordu, ayrıca bisikletin devrilmesi durumunda yaralanma riski hayli yüksekti. Hızı da düşünüldüğü kadar fazla olmayan bu bisiklet de çok tutulmadı.

Paul Campbell/iStock

James Starley tarafından tasarlanan bisiklet

Günümüzde kullanılan eşit büyüklükte tekerleklere ve zincire sahip, gidonlu ve seleli bisiklet ise 1885 yılında İngiliz John Kempp Starley tarafından icat edildi. Bu bisiklet “velocipede”e göre çok daha rahat, ön tekerleği büyük olan bisiklete göre ise daha hızlı ve manevra kabiliyeti yüksekti. Tekerleklerinin eşit büyüklükte olması da bisikleti daha güvenli hâle getirdi.

Science & Society Picture Library/Getty Images

John Kempp Starley tarafından tasarlanan ve modern bisikletlerin öncüsü sayılan bisiklet

1880’lerin sonunda vites sistemlerinin geliştirilmesi ve tekerleklerin havayla şişirilen lastiklerden üretilmeye başlanmasıyla birlikte bisikletler çok daha konforlu hâle geldi.

Günümüzde dağ bisikletlerinden yarış bisikletlerine çeşitli amaçlar için kullanılmak üzere çok sayıda bisiklet üretiliyor. Çevre kirliliğine yol açmaması, ekonomik ve pratik olması bisikletin birçok insan tarafından kullanılmasını sağlıyor. Dünya genelinde şu anda 800 milyondan fazla bisiklet bulunuyor. Bu rakam yollardaki araba sayısının iki katına denk geliyor. Birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de bisiklet kullanımı özendiriliyor ve bisiklet yolları inşa edilerek bisiklet sayısının artırılması hedefleniyor.

Grafner/iStock

Kaynaklar:

• Stoyles, P., Pentland, P., A’dan Z’ye İcatlar ve Mucitleri, Çev.: T. Parlak, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• Turner, T., Mills, A., Gifford, C., Tarih Yazan 100 İcat Dünyamızı Şekillendiren Parlak Buluşlar, Çev.: F. C. Dansuk, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• Ferris, J. ve ark., Dünyayı Değiştiren Fikirler, Çev.: Z. Arık Tozar, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
• Reid, J. S, “A Tale of Invention: the birth of the modern bicycle”, 12.05.2020.
• Roberts, D., Pinkerton, J. “A short history of bicycling”, Cycling History: Myths and Queries, Dorothy Pinkerton, 1991.
• Aydilek, B., Sarıçiçek, C., Bireysel Sporlar Bisiklet Ders Kitabı, Milli Eğitim Bakanlığı, 2017.