logo
Menü
Giriş yap Üye ol
  • Anasayfa Anasayfa
Popüler Bilim

Popüler Bilim

Soru - Cevap

Soru - Cevap

Tasarla ve Yap

Tasarla ve Yap

Deneyler

Deneyler

Bilim Genç TV

Bilim Genç TV

Gökbilim

Gökbilim

Yeryüzü

Yeryüzü

Sesli Yayın

Sesli Yayın

Bilim Çizgi

Bilim Çizgi

Periyodik Tablo

Periyodik Tablo

Yeryüzü

Bunu Biliyor muydunuz?

Yarışmalar

Yarışmalar

  • Popüler Bilim Bilim Genç' i Tanıyın
    • - Bilim Genç Hakkında
    • - Ekibimiz
    • - İçerik Kullanım Şartları
    • - İletişim
  • Bilim Genç TÜBİTAK’ın dijital ortamda ücretsiz popüler bilim yayınıdır.

logo
Arama
Giriş yap
  • Popüler Bilim Popüler Bilim
  • Soru - Cevap Soru - Cevap
  • Tasarla ve Yap Tasarla ve Yap
  • Deneyler Deneyler
  • Bilim Genç TV Bilim Genç TV
  • Yarışmalar Yarışmalar
  • Gökbilim Gökbilim
  • Yeryüzü Yeryüzü
  • Sesli Yayın Sesli Yayın
  • Bilim Çizgi Bilim Çizgi
  • Bunu Biliyor muydunuz? Bunu Biliyor muydunuz?
  • Periyodik Tablo Periyodik Tablo
  • Popüler Bilim Bilim Genç' i Tanıyın
    • - Bilim Genç Hakkında
    • - Ekibimiz
    • - İçerik Kullanım Şartları
    • - İletişim
  • Bilim Genç TÜBİTAK’ın dijital ortamda ücretsiz popüler bilim yayınıdır.

Güneş’teki Enerjiyi Yeryüzünde Üretmek Mümkün mü?

Yarım Tonluk Uzay Çöpü Kosmos-482 Okyanusa Düştü!

XMM-Newton Uydusu Kozmik Devin Kalp Atışlarını Yakaladı

Satranç Mayıs 2025

Bilim Genç’e İçerik Hazırlamak İster misiniz?

WASP-127b'nin Atmosferinde Ses Hızını Aşan Rüzgârlar

Uzay Çöpü Kosmos-482’nin Dünya’ya Düşmesi Bekleniyor!


Gezegenlerin Neden Küresel Olduğunu Keşfedelim

Dr. Sevda Seçer
23/07/2020

Okulda Dünya'nın şeklinin geoit olduğunu öğrendik. Peki, bunun sebebi nedir? Bu etkinliğimizde bir gezegenin kendi ekseni etrafındaki dönme hareketinin şeklini nasıl etkilediğini inceliyoruz.

Gezegenlerin Neden Küresel Olduğunu Keşfedelim

Neden hiç küp ya da üçgen prizma şeklinde gezegen yoktur? Okulda Dünya'nın şeklinin geoit olduğunu öğrendik. Peki, bunun sebebi nedir? Güneş Sistemi’ndeki diğer gezegenler tam olarak küre şeklinde midir?

Bu etkinliğimizde bir gezegenin kendi ekseni etrafındaki dönme hareketinin şeklini nasıl etkilediğini inceliyoruz.

Bilmekte Fayda Var!

Gezegenler, uzayda dağınık hâldeki gaz ve toz yığınlarının bir araya gelerek kümelenmesiyle ortaya çıkmaya başlar. Bu küme, zaman içinde, kütleçekimi etkisiyle giderek kendi içine çöker ve yoğunlaşır. Bu yoğun yapı, yıldızının etrafında dolanırken civardaki ufak kütleleri kütleçekimiyle yakalayıp kendine bağlar ve büyümeye devam eder.

Gezegenlerin nasıl oluştuğuyla ilgili ayrıntılı bilgiye "Gezegenler Nasıl Oluşur?" yazımızdan ulaşabilirsiniz.

Mükemmel küre biçiminde, homojen bir cisim olduğunu düşünelim. Cismin etrafında oluşturduğu kütleçekim alanı, cismin merkezine olan uzaklığın karesiyle ters orantılı olarak azalır. Söz konusu cismin kendi içi olduğundaysa durum farklıdır. Cismin merkezindeki bir kütleye etki eden kütleçekim kuvveti sıfırdır. Cismin merkezinden uzaklaşmaya başladıkça, kütleçekim kuvveti, merkeze olan uzaklıkla doğru orantılı olarak artmaya başlar (Bunun doğru olduğunu göstermeye çalışın!). Ta ki cismin yüzeyine ulaşana kadar... Kuvvetin yönü ise merkeze doğrudur.

Bir gezegen ilk oluşmaya başladığında küre biçiminde değildir. Ancak yönü merkeze doğru olan kütleçekim kuvvetinin etkisiyle zaman içinde giderek küreye benzemeye başlar.

Bu bilgiler bize Dünya'nın küresel olması gerektiğini gösteriyor. O hâlde neden Dünya Ekvator’dan şişkin, kutuplardan basık bir şekle sahip? Bu sorunun cevabı Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönme hareketi ile ilgili.

Birkaç örnekten yola çıkalım. Bir arabanın bir virajı dönebilmesi için yönü içe doğru (merkezcil) bir kuvvet olması gerekir. Merkezcil kuvvetin yeterli olmadığı durumlardaysa araba dönme hareketini düzgün bir biçimde yapamaz, dışa doğru savrulur. Bir viraja yüksek hızla giren arabaların savrulmasının nedeni budur. Bisikletinizin tekerine yapışmış çamurların tekere tutunamayıp etrafa saçılmasının nedeni de yine aynıdır. 

Dünya kendi ekseni etrafında sabit bir hızla dönerken, aynı süre içinde, kutup bölgeleri daha az, Ekvator bölgesiyse daha çok yol kateder. Başka bir deyişle kutup bölgelerinin dönme hızı daha düşük, Ekvator bölgesinin dönme hızı daha yüksektir. Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin olmasının nedeni de budur. Ekvator bölgesi tıpkı bir viraja hızlı girip dışarı savrulan arabalar gibidir. 

Dünya'nın ve Mars'ın çapı ve ekvator bölgesindeki dönme hızı Jüpiter ve Satürn gibi gaz devlerine göre daha azdır. Bu nedenle bahsettiğimiz şişkin görüntü Jüpiter ve Satürn'le kıyaslandığında pek belirgin değildir. Dünya ve Mars, mükemmel küreler değiller ama Satürn ve Jüpiter'e kıyasla daha yuvarlaktırlar.

Nelere İhtiyacımız Var?

·    Fon kartonu
·    50 cm uzunluğunda tahta ya da plastik çubuk
·    Bant
·    Makas

Ne Yapıyoruz?

·    Fon kartonundan 4 cm çapında iki adet, 3 cm çapında bir adet daire keselim.

 

·    Kestiğimiz dairelerin orta kısmında küçük birer delik açalım.3 cm'lik daire ortada, 4 cm'lik daireler altta ve üstte olacak şekilde çubuğa geçirelim. Karton daireler arasında 15 cm boşluk bırakalım.

 

·    Üstteki 4 cm'lik daireyi ve ortadaki 3 cm'lik daireyi çubuğa bantlayarak sabit durmasını sağlayalım. Alttaki 4 cm'lik daireyi ise serbest şekilde bırakalım.

·    Fon kartonundan 1,25 cm genişliğinde ve 30 cm uzunluğunda sekiz adet şerit keselim.

·    Şeritleri üstteki ve alttaki 4 cm'lik dairelere bantlayalım.

 

·    Çubuğu düz bir zemin üzerinde dik bir şekilde üstten tutarak çevirelim.

 

Ne Oldu?

 

 

 

 

Çubuğu çevirdikçe şeritlerden oluşan kürenin orta kısmının giderek şişkinleştiğini görürüz. Çubuğu çevirme hızımız arttıkça şeritlerin orta kısımdan daha da uzaklaştığını fark ederiz. Çünkü çubuğun merkezinden daha uzakta olan orta kısımdaki şeritler daha hızlı döner ve merkezden giderek uzaklaşır. Böylece şeritler uç kısımlardan basık, orta kısımdan şişkin bir hâle gelir.

Kaynaklar:

  • Maran, S. P., Çev.: S. Aliş, F. K. Yelkenci, B. Coşkunoğlu, Astronomi, Nobel Yaşam, Ankara, 2018. 
  • https://spaceplace.nasa.gov/planets-round/en/
  • https://sciencing.com/what-is-the-large-equatorial-bulge-of-jupiter-12731820.html
  • https://www.livescience.com/52488-centrifugal-centripetal-forces.html
  • https://www.esa.int/Applications/Observing_the_Earth/GOCE/A_force_that_shapes_our_planet

Yazar Hakkında: 

Dr. Sevda Seçer
Zeytinburnu Şehitler Bilim ve Sanat Merkezi Fen Bilimleri Öğretmeni

 

Konu
Deney Etkinlikleri
Uzay
Dünya
Gezegenler

paylaş

En Çok Okunan Makaleler

Lise Öğrencileri İçin 2025 Yılı TÜBİTAK Bilim Kamplarına Katılım Başvuruları Başladı!

Duyurular • 02-01-2025

Bilim Genç’e İçerik Hazırlamak İster misiniz?

Duyurular • 12-05-2025

Pestisit Nedir? Pestisitler Zararlı mıdır?

Haberler • 30-04-2025

Kozmik Gezegen Otopsisi: Yıldızına Yaklaşarak Atmosferine Dalan Gezegen

Gökbilim • 29-04-2025

Bilim Genç Kafede Bilim Etkinliği: “Antarktika Hikâyeleri”

Duyurular • 24-04-2025

Gökyüzünde Gezegen Şöleni

Haberler • 25-01-2025

Keçilerin Göz Bebekleri Neden Dikdörtgen Şeklindedir?

Soru - Cevap • 15-02-2025

Astronot Suni Williams Uzay Yürüyüşünde Rekor Kırdı

Haberler • 31-01-2025

Meşhur Matematik Problemi: ‘‘Taşınan Kanepe Problemi’’ Çözüldü

Haberler • 30-01-2025

Anadolu Parsının En Net Görüntüsü Kaydedildi

Haberler • 07-12-2024

Bilim Genç Logo
Tekrardan Hoşgeldiniz!

Bilim Genç’in kozmik derinliklerinde yolculuğa başlamak için giriş yapın.

Bir hesabınız yok mu? Üye olun

Sayfayı Paylaş
Twitter'da paylaş telegram'da paylaş Whatsapp'da paylaş facebook'da paylaş
Bağlantıyı kopyala
baylaş