Ne Sihirdir Ne Keramet Kimyada Bütün Marifet

Okul gösterisinden önce zaten çok heyecanlıydı. Bir taraftan rolünü aklından tekrar ederken diğer taraftan arkadaşlarının küçümseyen bakışlarına maruz kalıyordu. Topluluk karşısına çıktığında yüzünün kızarması ve sesinin titremesi onun elinde değildi ki. Üstelik öğretmeni bunu bilmesine rağmen ona bu oyunda ne de büyük bir rol vermişti. Kuliste oyuna dakikalar kala kafası bunlarla karışık, dilinde rolünü mırıldanır halde bir ileri bir geri yürüdüğü sırada üstüne doğru hızla gelen arkadaşıyla çarpıştı. Arkadaşının elinden fırlayan mürekkep bembeyaz kostümü üzerinde büyük, mavi bir leke oluşturdu. Ne yapacağını bilemedi, başından kaynar sular dökülmüşçesine kızardı, bir anda büyük bir telaşa kapıldı, etrafında kendisine gülen iki üç arkadaşına yardım istercesine baktı. Bu halde sahneye çıkamayacağını biliyordu. O, aklından bunları geçirirken yanına yaklaşan bir arkadaşı ne olduğunu sordu. Tam üzerine dökülen mürekkebi gösterecekti ki… O da ne, kostüm üzerinde hiç mürekkep lekesi yoktu! O anda arkadaşlarının, kendisine uçan mürekkeple şaka yaptığını anladı.

Şakalar hiç beklenmedik anlarda yapıldığında gerçekten etkilidir, değil mi? Bazen etkili olduğu kadar acımasız da olabilen bu şakalar, şaka yapılan kişi tarafından her zaman komik bulunmayabilir; tıpkı yukarıda anlatılan hikâyede olduğu gibi. Ama genellikle şakalar bize komik ve güzel anlar yaşatır. Şakaların yanı sıra bizi hayrete düşüren etkili gösteri ve illüzyonlarla da sıkça karşılaşırız. Bu tip şakalarda veya gösterilerde uçan mürekkep, sönmeyen mum, yandığı halde hiçbir şey olmayan kâğıt para gibi birbirinden farklı malzemeler kullanılır. Gelin, bu şakaların veya bazı etkili gösteri malzemelerinin arkasında yatan sırrı öğrenelim ve şimdiye kadar belki de sadece bir ders olarak bildiğimiz kimyanın farklı bir yönünü birlikte keşfedelim.

Sihirli (!) Mürekkebin Sihri Nereden Geliyor?

Mürekkep, bulaştığında en zor temizlenen ya da bazı durumlarda hiç temizlenemeyen lekeye neden olurken uçan ya da diğer bir ifadeyle kaybolan mürekkep kuruduğu zaman görünmez. Peki, arkadaşlar arasındaki yaygın şakalarda sıkça kullanılan bu mürekkep nasıl uçar?

Şaka aracı olarak kullanılan “uçan” mürekkep, kimyada çok kullanılan pH indikatörünün alkol ve suda hazırlanan çözeltisidir. Bu da uçan mürekkebi bildiğimiz mürekkeplerden farklı hale getirir. pH (power of Hydrogen) bir çözeltinin asitlik veya bazlık derecesini gösteren ölçü birimidir ve indikatörler bir çözeltinin pH’ına göre renk değiştirebilen belirteçlerdir. Öyle ki, indikatör kullanarak ortamın asidik mi yoksa bazik mi olduğunu anlayabiliriz.

Uçan mürekkebin üretiminde en çok kullanılan pH indikatörleri bazik ortamda mavi renk veren timolftalein ile pembe renk veren fenolftaleindir. Asidik ortamda renksiz olan bu indikatörler, uçan mürekkep hazırlanırken, havayla temas ettiği zaman daha asidik hale gelerek renk değişimine sebep olan bazik bir çözelti ile karıştırılır. Bu nedenle başlangıçta renkli bir karışım elde edilir. Hazırlanan karışım bir yüzeye püskürtüldüğü zaman, karışımın içindeki su havadaki karbondioksit (CO₂) ile tepkimeye girer ve karbonik asit (H₂CO₃) oluşur. Oluşan karbonik asit, çözelti içinde bulunan sodyum hidroksit (NaOH) ile nötürleşerek sodyum karbonatı (Na₂CO₃) oluşturur. Asit ve bazların birbirlerinin özelliklerini etkisiz hale getirdiği nötürleşme tepkimesi sonucunda baz azalırken ortamın pH’ı düşer. Bu nedenle indikatör renk değiştirir ve renkli çözelti renksiz hale döner. Bunun sonucunda mürekkep lekeleri gözle görülemeyen bir hale gelir.

Uçan mürekkebin gözden kaybolmasını sağlayan tepkimeleri şöyle özetleyebiliriz:

Havadaki karbondioksit ve karışımdaki suyun karbonik asit oluşturması:

CO₂ (gaz) + H₂O (sıvı) –> H₂CO₃

Karbonik asidin sodyum hidroksit ile nötürleşmesi:

2 NaOH + H₂CO₃ –> Na₂CO₃ + 2H₂O

Sönmeyen Mum Neden Sönmez?

Pastanın üzerine konan sönmeyen mumlar doğum günü partilerinin vazgeçilmez şakalarından biridir. Peki, sönmeyen mum neden sönmez? Bu soruyu cevaplamadan önce bir mumun nasıl yandığını anlamakta fayda var.

Eski çağlardan beri kullanılan mumun yanması çok da basit bir olay değil. Parafin veya benzer özellikteki bir malzeme tarafından sarılmış fitil mumun yanmasını sağlayan esas bileşenlerdir. Mum ilk yakıldığında fitil alev alır, yanan fitilin ısısıyla erime noktası hayli düşük olan parafin erir, eriyen parafin emici özelliği olan fitil tarafından emilerek, fitilin üst kısımlarına doğru çıkar, orada buharlaşır ve alev alır, böylece yanma devam eder. Belki aklınıza mumun neden sadece üst kısmının yandığı da gelebilir, hemen açıklayalım. Buharlaşma endotermik (ısı alan) bir olaydır. Parafinin bir kısmı buharlaşırken diğer kısmı soğur ve fitilin altta kalan parçasını korur. Muma üflediğimiz zaman mumun yanmasını sağlayan sıcak parafin buharı uzaklaştığı için mum söner.

Peki, gelelim sönmeyen muma. Sönmeyen mumda fitile küçük metal parçaları katılır. Bu metal genellikle magnezyumdur. Metal, hızlıca alev alır ve parafin buharını yakacak kadar ısı çıkarır. Böylece her üflediğinizde bulunduğu yerin sıcaklığıyla tekrar alev alan metal parçaları sayesinde mum bir türlü sönmez. 

Yan(may)an Kâğıt Para

İşin sırrını bilmeyenleri etkilemek için yapılan eğlenceli sihirbazlık numaralarından biri de kâğıt parayı yakma gösterisidir. Kâğıt para, özellikle sizden alınmışsa ve değeri hayli yüksekse gösteri daha da etkili olur. Bu gösteride kâğıt para yanar ama alevler söndükten sonra bir de bakarsınız ki geriye kül yerine sanki hiç yanmamış, sadece biraz nemli bir para kalır.

Peki, bu nasıl oluyor? Bu gösteride para, yarısı su yarısı alkolden hazırlanmış çözeltiye batırılır. Kâğıt para alkol-su çözeltisine daldırıldığında, paranın dışı bu karışımla kaplanır. Bu para yanarken aslında yanan alkoldür ve alkol yanarken yayılan ısı, paranın üzerindeki suyu buharlaştırmaya yetmediği için para yanmaz. Alkol yandıktan sonra alev yavaşça söner ve geriye hafif nemli bir kâğıt para kalır. Karışımdaki su miktarı azaltılırsa para yanabilir.

**

Yanma, kimyasal bir bileşiğin oksijen ile tepkimeye girmesiyle gerçekleşir. Isı ve ışık (enerji) elde edilirken, karbondioksit ve suyun açığa çıktığı bir yanma tepkimesi aşağıdaki denklemle gösterilebilir.

C₂H₅OH + 4O₂ -> 2CO₂ + 3 H₂O + enerji

**

Evimizin boyasından ilaçlarımıza, giysilerimizin kumaşlarından tükettiğimiz gıdalara kadar pek çok alanda etkili olan kimya, gösterilerde ve hayatımızın çok daha farklı alanlarında kullanılabilecek bilgilerle dolu. Her ne kadar burada sadece birkaç örneğine yer versek de kimyanın etkili olduğu şaka veya gösteri araçlarını bunlarla sınırlandırmak mümkün değil.

Kaynaklar:

• http://www.chymist.com/Disappearing%20Ink.pdf
• http://chemistry.about.com/od/chemistrymagic/tp/sciencemagictricks.htm
• Tinnesand, M. , “What Makes Magic Tricks Tick”, Chemmatters, Cilt 28, Sayı 3, s. 5, 2010.