Roket: Kim, Ne Zaman İcat Etti?

dima_zel/iStock.com

James Webb Uzay Teleskobu, Curiosity, Perseverence, RASAT, İMECE... Uzaya gönderilen teleskoplar, uydular, keşif robotları ve uzay araçları hem evreni keşfetmemize hem de gezegenimizi daha ayrıntılı bir şekilde incelememize imkân veriyor. Bu araçların uzaya taşınmasını sağlayan teknoloji ise roketler.

Roketler havalanmaya başladığında alt kısımdan püsküren duman bulutu ve meydana gelen yüksek ses, fırlatmayı izleyenlere heyecanlı anlar yaşatır. Peki bize bu heyecan verici “gösteriyi” yaşatan roketler nasıl çalışır? İlk roketi kim icat etti? Roketler bugüne kadar hangi amaçlarla kullanıldı? Gelin şimdi roket teknolojisinin tarihine daha yakından bakalım.

Bet_Noire/iStock.com

Roket Nedir? Roket Nasıl Çalışır?

Roketler yakıt, motor ve egzozdan oluşan silindir biçimli araçlardır. Hava sürtünmesini en aza indirecek şekilde tasarlanan roketler, taşıdıkları yükün kısa süre içinde yüksek hızlara ulaşmasını sağlar. Roketlerde katı ya da sıvı yakıtlar kullanılabilir. Roket motorları yakıtı yüksek basınç altında yakar. Yanma sonucu motordan çıkan gazlar yüksek hızla egzozdan dışarı atılır ve böylece Newton’un üçüncü hareket yasasına uygun biçimde, ters yönde bir itki ortaya çıkar.

3DSculptor/iStock.com

Fırlatma sırasında roketin egzozundan çıkan alevle karışık duman bulutu

Roketlerin taşıdıkları yükü ivmelendirmeleri için ortamda hava olması gerekmez. Roketler uzaydaki vakum ortamında da depolarındaki yakıtı kullanarak yol alabilir.

Roket Ne İçin Kullanılır?

Roketler insanlı veya insansız uzay görevlerinin yanı sıra askerî amaçlı olarak füzelerde kullanılır. Ayrıca acil durumlarda pilotun uçaktan tahliyesini sağlayan fırlatma koltuklarında da roketlerden yararlanılır.

PF-(sdasm4) / Alamy

Roketlerin kullanım alanlarından biri de uçaklardaki fırlatma koltuklarıdır.

Roketin İcadı

Roket denince aklımıza günümüzdeki gibi çok gelişmiş sistemler gelse de ilk basit roketler aslında havai fişeklerdi. MÖ 2. yüzyılda Çin’de çeşitli etkinliklerde kullanılan bu havai fişekler, içine barut doldurulan bambu kamışlarından yapılıyor ve içinde ayrıca kısa sürede patlayacak, ışık saçan kimyasal maddeler bulunuyordu.

Photoplotnikov/iStok.com

İlk basit roketler havai fişeklerdi.

Ardından Çinliler roketleri 1232’de Moğollara karşı bir savaş aracı olarak kullandı. Zamanla roketler ateşli silah olarak birçok ülke tarafından kullanılmaya başlandı. Bu ülkelerden biri de Osmanlı Devleti’ydi.

Osmanlı Devleti’nde Roket ve Ateşli Silahlar

Prof. Dr. Salim Aydüz, 1700’lü yılların ortasına doğru Humbaracılar Sınıfı İkinci Halifesi Bayramoğlu Ali Ağa'nın, günümüzdeki roketlere benzer yeni bir ateşli silah icat ettiğini söylüyor. Aydüz, kendisinin bu konuda bir kitap yazdığını ve bu silahları resimlerle gösterdiğini belirtiyor.

Yazma Eserler Kütüphanesi Başkanlığı

Bayramoğlu Ali Ağa tarafından çizilen ateşli silahlardan biri

Roketlere Uzay Yolunu Açan Çalışmalar

Yazımızda roketlerle ilgili uzun bir yol katettik ancak hâlâ uzaya çıkamadık. İşte şimdi tam da o noktadayız. Rus bilim insanı ve öğretmen Konstantin Tsiolskovsky, 1900’lü yılların başında, evrende Dünya’nın ötesindeki yerleri keşfetmek için roketlerin kullanılabileceği fikrini ortaya attı. Sıvı yakıtların bilinen herhangi bir katı yakıttan daha hızlı bir şekilde egzoz gazı üretebileceğini böylece daha fazla itki oluşturabileceğini söyledi. Transilvanyalı fizikçi Hermann Oberth konuyla ilgili bir kitap yazdı. Her iki bilim insanı da sıvı yakıt kullanan çeşitli roket tasarımları hazırladı. Bu gelişmelerin ardından başka bilim insanları sıvı yakıtlı roketler üzerinde çalışmaya başladı.

İlk Sıvı Yakıtlı Roket

ABD’li fizikçi Robert Goddard 1926 yılında sıvı yakıtla çalışan ilk roketi fırlatan kişi oldu. Benzin ve sıvı oksijen ile çalışan Goddard’ın roketi yerden yalnızca 12 metre yükselebilse de Goddard 10 yıl içerisinde 2.000 metre irtifaya ve saatte 700 kilometre hıza çıkabilen roketler üretti.

National Air and Space Museum Archives, Smithsonian Institution

Robert Goddard ilk sıvı yakıtlı roketiyle poz veriyor.

İlk Füze

Bu alandaki gelişmeler roketlerin füzelerde eskisinden çok daha etkili bir şekilde kullanılabileceği düşüncesini öne çıkardı. Alman Wernher von Braun’un ürettiği V-2 adlı füze ilk kez 1944 yılında İkinci Dünya Savaşı sırasında kullanıldı. 100 kilometre irtifaya çıkabilen, 1.000 kilometrelik menzile ulaşabilen ve saatte 5.000 kilometre hız yapabilen füze savaşın sonucunu değiştiremese de roketlerin uzay çalışmalarında kullanılmasının kapısını araladı.

CBW / Alamy

İlk kez İkinci Dünya Savaşı’nda kullanılan V-2 füzesi

Uzayda Rekabet

Savaştan sonra dünya lideri olmak isteyen ABD ve SSCB’nin (günümüzdeki Rusya) arasındaki rekabet uzayda da devam etti. Von Braun’un yanı sıra roket araştırmalarında yer alan uzmanlardan bazısı ABD’ye bazısı SSCB’ye taşınarak uzay çalışmalarına katıldı. Bu gelişmelerin ardından SSCB, 1957 yılında Sputnik 1 uydusuyla uzaya araç gönderen ilk ülke, 1961 yılında da Yuri Gagarin Vostok 1 uzay aracıyla uzaya çıkan ilk insan oldu. 1969 yılında ABD’de von Braun Saturn V roketiyle Apollo 11 uzay aracını Ay’a gönderdi ve Neil Armstrong ve Buzz Aldrin Ay’a ayak basan ilk insanlar oldular.

Günümüzde birçok ülke uzaya gözlem ve iletişim başta olmak üzere farklı amaçlarla çok sayıda uydu, teleskop ve uzay aracı göndermeye devam ediyor. Yakın zamanlarda SpaceX Falcon 9 roketiyle uzaya gönderilen yer gözlem uydumuz İMECE de bunlardan biri oldu.

SpaceX

İMECE uydumuz 15 Nisan 2023’te SpaceX Falcon 9 roketiyle uzaya fırlatıldı.

Ülkemizde ise Savunma Sanayii Başkanlığı ve Roketsan iş birliğiyle geliştirilen Mikro Uydu Fırlatma Sistemi ve DeltaV Uzay Teknolojileri A.Ş. tarafından geliştirilen Hibrit Roket Sistemi gibi projelerle roket teknolojilerine yönelik çalışmalar devam ediyor.

Roket sistemleriyle ilgili çalışmaların evreni keşfetme yolculuğunda bizi şu an hayal edemediğimiz noktalara taşıması bekleniyor.

Kaynaklar:

• Ellyard, D., Kim Neyi Ne Zaman İcat Etti, Çev.: U. Mutlu, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
• Turner, T., Mills, A., Gifford, C., Tarih Yazan 100 İcat Dünyamızı Şekillendiren Parlak Buluşlar, Çev.: F. C. Dansuk, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• https://www.nasa.gov/centers/goddard/about/history/dr_goddard.html
• https://airandspace.si.edu/stories/editorial/robert-goddard-and-first-liquid-propellant-rocket
• https://astronomi.istanbul.edu.tr/ders_proje/konu2.htm 
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/hava-itimli-roket-yapalim
• https://kumbaradergisi.com/icerikler/uzay-tasitlarimiz-roketler/
• https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/roketi-osmanli-icat-etti/518561
• http://ekitap.yek.gov.tr/urun/ummu-l-gaza_553.aspx