Uyuyan Volkanlar Neden Aktifleşir?

Gilberto Martin/ iStock.com

Dünya, çekirdek, manto ve kabuk katmanlarından oluşur. Çekirdek, bu yapının en iç kısmında yer alır. Çekirdeğin sıcaklığı yaklaşık 4000 °C ila 5500 °C arasındadır. Çekirdek, Dünya’nın ilk oluşum aşamalarında, yapısındaki demir ve nikel elementlerince zengin meteor parçalarının kütle çekimi ile toplanması sonucunda oluşmuştur.

Çekirdeğin etrafında ise yaklaşık 2900 kilometre kalınlığa sahip manto yer alır.  Manto, sıcaklık ve yoğunluk farkları dolayısıyla sürekli hareket hâlindedir. Mantonun üzerinde manto ile yapışık olan ve ortalama 40-50 kilometre kalınlığa sahip yer kabuğu yer alır. Yer kabuğu mantonun hareketleri nedeniyle faylarla ve depremlerle kırılıp parçalanarak hareket eder ve volkanik faaliyetlerle dünyanın oluşumundan beri sürekli değişmektedir.

VectorMine/ iStock.com

Dünyanın katmanları

Volkanlar Nasıl Oluşur?

Mantonun içerisinde sıcak-eriyik hâldeki magma yer alır. Magma, tektonik hareketlerle kırılan yer kabuğundaki boşluklardan yüzeye çıkar ve kabuğu delerek yeryüzünde akmaya başlar. Okyanus ortası sırtı, volkanik yaylar, hot-spot (sıcak nokta, manto sorgucu) ya da levhaların çarpışma kuşakları gibi bazı jeolojik bölgelerde magma oluşumu tetiklenir ve bu oluşumlar yer kabuğunu sıklıkla keser. Magmanın yüzeye çıktığı bu kesik bölgelere volkan, volkanların gösterdiği faaliyetlere ise volkanik faaliyet denir.

jack0m/iStock.com

Okyanus ortası sırtlarında volkanik faaliyetin oluşumunu temsil eden bir çizim. Yer kabuğunun inceldiği bu gibi alanlarda sıklıkla su altı volkanizma faaliyeti gözlenir.

Volkanlar, mantonun ısı ve enerjisini dışarı vurduğu özel bölgelerdir. Bu bölgeler bazen sabit bir şekilde milyonlarca yıl boyunca lav üreterek sürekli patlamalı veya akışkan olarak iki tür volkanik faaliyet gerçekleştirir. Genel hatlarıyla volkanik faaliyetleri bu iki ana grupta tanımlamak mümkündür.

Patlamalı Volkanik Faaliyet Nedir?

Patlamalı volkanik faaliyetlerde volkandan büyük miktarda gaz, toz ve kaya parçaları çıkar ve enerji boşalır.

Envato

Patlamalı faaliyet gösteren bir volkan

Akışkan Volkanik Faaliyet Nedir?

Akışkan volkanik faaliyetlerde patlamalı faaliyetlerin aksine gaz, kül ve toz bulutları az oluşur. Yüzeye çıkan lav, lavın kimyasal yapısına ve akışkanlığına göre farklı hızlarda yayılarak yeryüzünü kaplar.

Envato

Akışkan lav çıkaran bir volkanik koni

Volkanlar Faaliyetlerine Göre Kaça Ayrılır?

Volkanlar, durumlarına göre aktif, uykuda veya sönmüş olarak üçe ayrılır.

Aktif Volkan Nedir?

Bir volkan son 10.000 yıl içinde faaliyet göstermişse aktif volkan olarak kabul edilir. Aktif volkanlar, geçmişte püskürmüş olan ya da şu anda püskürmekte olan volkanlardır. Türkiye’de ve yakın çevresinde son 10.000 yılda faaliyete geçmiş birçok volkan bulunmaktadır. Bu volkanlar gelecekte tekrar faaliyete geçebilir. Ülkemizde Ağrı, Hasandağı, Kula, Tendürek ve Nemrut volkanları aktif kabul edilen volkanlardan bazılarıdır.

MTA Web itesi ve MTA TUVAK Ekibi  

Türkiye’de son 11.650 yılda aktif olmuş volkanları gösteren harita

Uykuda Olan Volkan Nedir?

Günümüzde aktif olmayan fakat gelecekte aktif olması muhtemel volkanlara uykuda volkan denir. Aktif ve uykuda olan volkanlar arasında kesin bir ayrım bulunmaz. Bazen uykuda olan volkanlar potansiyel aktif volkan olarak da tanımlanır. Bunun sebebi bu volkanların az da olsa gaz çıkışı göstermesi ve volkanların altındaki magmanın hareketleri ile oluşan sismik faaliyetlerdir. Ülkemizde Süphan Dağı ve Gölcük volkanları uykuda olan volkanlara örnek olarak gösterilebilir.

WikiCommons

Süphan Dağı

Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan St. Hellens volkanı ve Filipinler’deki Pinatubo volkanı faaliyete geçmeden önce uykuda olan volkanlar olarak tanımlanıyordu.

RomanKhomlyak/ iStock.com

St. Hellens volkanı

Sönmüş Volkan Nedir?

Gelecekte tekrar aktif hâle gelmesi beklenmeyen volkanlar sönmüş volkan olarak sınıflandırılır. Bazı örneklerde bir volkanın sönmüş olup olmadığı, son patlamasından bu yana geçen süreye göre belirlenir. Aktif volkan tanımından da hareketle son 10.000 yılda faaliyet göstermemiş volkanların sönmüş olduğu kabul edilir. Aslında bir volkanın gerçekten sönmüş olup olmadığını belirlemek genellikle zordur. Süper volkan olarak nitelendirilen büyük volkanik alanların (örneğin Yellowstone volkanik alanı) püskürme ömürleri bazen milyonlarca yıl olarak ölçülebilir. Bu nedenle bu tür özel volkanik alanlardaki magmanın hareketleri de aktif olan volkanlar gibi izlenmelidir. Cüruf konileri gibi bazı volkan türleri ise yalnızca bir kez patlar. Kapadokya’daki volkanik bölge, sönmüş volkanlara örnek olarak verilebilir.

Manisa İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşivi/Türkiye Kültür Portalı

Kula volkanik arazisinde yer alan cüruf konilerinin genel görüntüsü. Bu tür volkanik koniler genel olarak sadece bir kere patlayarak faaliyetine son verir.

Aktif volkanlar ile uykuda olan volkanların altında patlamamış ya da patlamaya hazır hâlde bir magmanın depolandığı magma odası yer alır. Bu odadaki magma yarı akışkan hâldedir, yüksek sıcaklık ve basınçta yer kabuğunun da baskısı ile hapsolmuş bir şekilde birkaç kilometre hatta bazı durumlarda 40-50 km derinlikte depolanabilir.

QAI Publishing/Contributor/Universal Images Group/Getty Images

Magma odası (okun çıktığı yer)

Magmada yüksek sıcaklık ve basınçta mineraller, gazlar, eriyikler ve yarı kabarcıklı hâlde sıkışmış su buharı yer alır. Magma odalarını bütün bu malzemelerin bir arada yer aldığı ve açmadan önce sallayarak basıncını arttırdığımız bir soda şişesi gibi hayal edebiliriz.

Uykuda olan volkanlar, iç kısımlarında yer alan magmanın varlığını küçük depremler, volkanik alanlarda zaman zaman ortaya çıkan ve çürük yumurta gibi kokan kükürtlü gazlar ve yer yüzeyinin fiziki şeklinde yani morfolojisinde meydana gelen ufak değişimlerle gösterir.

Envato

Aktif bir volkanın altında magma odasının olduğunu gösteren en önemli olaylardan biri olarak gaz çıkışı

Volkanların aktif hâle gelmesi için bazen büyük bir deprem, tektonik hareketler, heyelanlar yeterli olabilir. Kimi zaman da magma odasının dengede olan koşullarını aniden bozacak bir su girişi magmanın yüzeye ulaşmasını sağlayabilir.

Magma odaları, yüzeye magma bacaları ile bağlıdır ve bu bacalardaki magma ve sıkışmış gazlar, çalkalanmış bir gazoz gibi köpürerek patlayabilir. Bu patlama yüksek basınçtan kurtulan malzemenin enerjisini atmasını sağlar. Şiddetli volkan patlamalarının sebebi, yerin içinde hapsolmuş ve yüksek basınçla sıkışmış hâldeki buhar, mineral ve sıcak magmadaki biriken enerjinin serbest kalması ile açığa çıkmasıdır.

SAUL LOEB/Contributor/AFP/Getty Images

Lav ve gazın püskürdüğü bir volkanik faaliyet

Aktif veya uykuda olan volkanların hareketleri, uydu görüntüleri, drone ve helikopterlerle termal görüntüleme, jeodezik ölçümler (topografyanın alçalması-yükselmesi), gaz kimyası ölçümleri, tiltmetre, GPS (Küresel Konumlama Sistemi) ölçümleri ve sismolojik deprem takibi ile gerçekleştirilir. Günümüzde iletişim ve ölçüm araçları teknik olarak gelişmiş ve volkanları gerçek zamanlı izlemek mümkün hâle gelmiştir.   

Uydu görüntüsü ©2022 Maxar Technologies

15 Ocak 2022’de patlamadan önce Hunga Tonga adası (solda) ve volkan patladıktan sonra uydu görüntüleri (sağda)

Dünyanın en aktif volkanik bölgelerinden biri olan Atlantik Okyanusu’ndaki İzlanda Adası, tam olarak dev bir volkanik arazidir ve volkanik faaliyetlerle sürekli genişlemektedir.

Mumemories / iStock

İzlanda da bulunan tüf halkalı Hverfjall volkanı.

Atlantik Okyanusu’nda ayrıca yer kabuğunun iki büyük tektonik plakası batma çıkma şeklinde birbirinden ayrılmaktadır. Bu ayrılma hattındaki incelen kabuğun altında yer alan magma odaları, Hunga Tonga Adası’na sürekli yeni volkanik malzeme ekleyerek adayı büyütmektedir. Bu hareketler farklı araçlarla sürekli izlenip kaydedilmektedir.

İzlanda dünyada aktif volkanların nasıl çalıştığı, hareket ettiği, aktif veya uykudaki dönemlerini nasıl geçirdiğini anlamak için en önemli bölgelerden biridir. 2010 yılında meydana gelen Eyjafjallajokull volkanındaki patlama sonucunda Atlantik Okyanusu ve Avrupa Kıtası'na kül bulutları yağmış, yüksek irtifalara çıkan kül bulutları hava yolu trafiğini engelleyerek seferleri uzun süre aksatmıştı.

narloch-liberra/iStock.com

Eyjafjallajökull volkan patlaması

Eyjafjallajokull’daki gibi volkanik patlamaların hem yerelde İzlanda halkına hem de diğer ülkeler hatta kıtalara yayılabilecek olası etkileri dolayısıyla İzlanda’daki volkanlar sistematik bir şekilde izlenmektedir. İzlanda’lılar için volkanlar ve volkanik araziler o kadar hayatla iç içedir ki 2023 yılında gelişmiş olan ve yarı akışkan lav çıkaran Fagradalsfjall volkanı, birçok turisti kendine çekmiş ve patlama canlı olarak seyredilmişti.

JEREMIE RICHARD/Contributor/AFP/Getty Images

Fagradalsfjall volkanı patlamasını izleyen turistler

2023’ün eylül ayında yine Fagradalsfjall volkanına yakın bir bölgedeki Grindavík kasabası yakınlarında saptanan yoğun sismik aktivite, magmanın kabuk içindeki hareketine bağlı olarak bir volkanın gelişmekte olduğunu gösterdi. Kasım ayında etkisini arttıran sismik faaliyet ve kasaba arazisindeki çatlaklar magmanın yüzeye iyice yakınlaştığına ve patlamanın eşiğinde olduğuna işaret ediyordu.

Micah Garen/Contributor/Getty Images News/Getty Images

Grindavík kasabında volkanik depremler sonucu oluşan çatlaklar

19 Aralık 2023 gece saatlerinde, Grindavík kasabasının kuzeyindeki bir alanda magmanın yüzeyi kırmasıyla lav akışı başladı. Bu faaliyet hâlâ aralıklı olarak devam ediyor. İzlanda’lı volkan bilimcilerin en büyük korkusu, faaliyetin kasabayı da içine alarak genişlemesi ve sonrasında su ile etkileşime girerek daha büyük volkanik patlamalara yol açması.  Bu volkanik faaliyet bir volkanın nasıl doğup büyüdüğü ve yaşam döngüsüne nasıl devam ettiğini anlamak için eşsiz bir fırsat sunuyor.

Türkiye’de Aktif Volkan Var mı?

Ülkemizde jeolojik olarak 10 civarı aktif volkan bulunmaktadır. Bu aktif volkanik alanlar Acıgöl (Nevşehir), Ağrı Dağı (Ağrı), Erciyes Dağı (Kayseri), Göllü Dağı (Niğde), Hasan Dağı (Aksaray-Niğde), Karaca Dağ (Diyarbakır), Karapınar volkanik alanı (Konya-Aksaray), Kula (Manisa), Nemrut Dağı (Bitlis), Tendürek Dağı (Van-Ağrı) şeklinde sıralanabilir.

Bu volkanlar, farklı üniversitelerdeki volkanoloji çalışma grupları, MTA, AFAD ve TÜBİTAK ve ilgili diğer kurumlar tarafından izlenmektedir. Volkanlar sessiz dağlar gibi dursalar da zaman zaman yüzeyde bir iz belirtmeden ufak deprem dalgaları ile kendini belli ederek faaliyete başlar ve uzun yıllar boyunca yıkıcı ve zarar verici bir güçte çalışabilir. Bu kapsamda volkanların nasıl çalıştığını ve bunlardan gelecek tehlikelerle nasıl baş edileceğini daha iyi anlamak hem ülkemiz hem de tüm insan yaşamı adına büyük önem taşımaktadır.

Kaynaklar:

• https://www.mta.gov.tr/turkvolc/
• https://icelandmonitor.mbl.is
• https://www.ruv.is/
• https://en.wikipedia.org/wiki/Volcanism_of_Iceland
• https://www.usgs.gov/programs/VHP
• http://seismo.berkeley.edu/~manga/volcano.pdf
• Schmincke, H. U. (2004). Volcanism (Vol. 28). Springer Science & Business Media.