Plastik: Kim, Ne Zaman İcat Etti?

Almost Green Studio/iStock

Su şişesinden diş fırçasına, alışveriş poşetinden saklama kabına, kulaklıktan cep telefonuna, televizyondan bilgisayara, üzerimizdeki giysilerden arabalara... Plastikler her yerde! Peki plastiği kim icat etti? Plastikler neden bu kadar yaygın kullanılıyor ve nasıl bu kadar popüler hâle geldi? Plastikler çevreye nasıl zarar veriyor? Çözüm önerileri neler? Şimdi gelin hep birlikte plastiğin icat hikâyesine ve günlük hayatımızı nasıl etkilediğine yakından bakalım.

Plastik Nedir?

Plastik yapay olarak üretilen bir polimer türüdür ancak günlük hayatta çoğunlukla polimer kavramı yerine kullanılır. Polimerler çok sayıdaki küçük molekül parçalarının (monomerler) birbirine bağlanmasıyla oluşan çok uzun moleküllerdir. Ana iskeletlerini karbon atomları meydana getirir. Plastik üretiminde kullanılan ham maddeler çoğunlukla ham petrolden, doğal gazdan ve selüloz gibi organik maddelerden elde edilir.

sturti/iStock

Renkli polimer parçaları

Plastik Ne Zaman İcat Edildi? Mucidi Kim?

Plastiğin icadından önce şekil verilebilecek sert malzeme olarak çoğunlukla doğal kauçuk kullanılıyordu. Vulkonizasyon işlemi (sülfür ile birlikte ısıtılması) kauçuğu çok daha dayanaklı hâle getiriyordu. Ancak ortaya çıkan vulkanit adlı malzeme boyanmadığı sürece siyah renkte görünüyordu.

dero2084/Alamy

Vulkonizasyon yöntemiyle üretilmiş ebonit malzeme. Ebonit; tencere, tava, kap sapı yapımı gibi birçok malzemenin üretiminde kullanılır.

İngiliz kimyacı Alexander Parkes vulkaniti renkli ya da saydam hâle getirmenin yollarını aradı. Parkes, 1862 yılında, doğal bir polimer olan organik selülozu farklı maddelerle karıştırarak parkesin adlı sert ama şekillendirilebilir plastiği icat etti. Ancak maliyeti vulkanitten çok daha fazla olduğu için istenilen satış rakamlarına ulaşılamadı ve Parkes’in şirketi 1868 yılında iflas etti.

1869 yılında John Wesley Hyatt, organik selülozu kâfur ile birleştirdi ve selüloit adlı malzemeyi üretti. Bu malzeme ilk olarak bilardo toplarında kullanıldı. Böylece bilardo topu yapımda kullanmak üzere dişleri için avlanan çok sayıda filin hayatı da kurtulmuş oldu. Selüloit daha sonraları oyuncaklarda, bıçak saplarında, fotoğraf filmlerinde de kullanıldı. Yanabilir özellikte olduğu ve çabuk bozunduğu için bir süre sonra yerini sentetik plastiklere bıraktı.

Bella Falk/Alamy

Selüloitten üretilen film

Sentetik İlk Plastik

Sentetik polimerlerden elde edilen ilk plastiği 1905 yılında Belçikalı kimyager Leo Baekeland üretti. Baekeland, bir dezenfektan olan fenol ile ilaçlarda ve kozmetik ürünlerde koruyucu olarak  yararlanılan formaldehiti kullanarak  bakaliti elde etti. Bu keşif sayesinde plastik ilk kez tamamen sentetik olarak üretilmiş oldu. Bakalit hem ucuz, hem kullanışlı hem de dayanıklıydı. Ayrıca elektriği de iletmiyordu yani iyi bir yalıtkandı. Bakalit o dönemde plak, mobilya, takı ve radyo kasası gibi birçok malzemenin yapımında kullanıldı.

incamerastock/Alamy

Kasası bakalitten üretilen bir radyo

Plastik Çağı

Baekeland'ın başarısından sonra büyük kimya şirketleri yeni polimerlerin geliştirilmesi için yatırım yaptı ve zaman içerisinde farklı türde plastikler üretilmeye başlandı.

Günümüzde En Çok Kullanılan Plastikler

Günümüzde en yaygın kullanılan plastikler polietilen (PE), polipropilen (PP), polistiren (PS), polietilen teraftalat (PET) ve polivinil klorürdür (PVC). Su, süt, içecek, deterjan ve diğer sıvıların paketlenmesinde kullanılan plastik şişeler genellikle PE, PET ve PP’den üretiliyor.

mediaphotos/iStock

Polietilen teraftalattan (PET) üretilen plastik şişeler

Köpük bardak ve tabaklar ile özellikle elektronik cihazların darbelerden korunması amacıyla paketlemede kullanılan köpük malzemeler ise polistirenden yapılıyor.

nndanko/iStock

Polistirenden üretilen köpük tabak

Plastik Kirliliğinin Nedenleri

Maliyetlerinin düşük, hafif ve dayanıklı olmalarının yanı sıra kolaylıkla işlenebilen ve kalıba dökülebilen plastikler bu özellikleri nedeniyle birçok malzemenin yapımında kullanılıyor ve hayatımızı kolaylaştırıyor. Diğer yandan çoğunlukla kısa süreler içerisinde doğada kendiliğinden yok olmadıkları için de hem çevre kirliliğine yol açıyor hem de canlılara zarar veriyorlar. Plastik kirliliğinin özellikle denizler ve okyanuslar başta olmak üzere çevreye ve canlılara nasıl zarar verdiğiyle ilgili detaylı bilgiye daha önce yayınladığımız videodan ulaşabilirsiniz.

Mario De Moya F/iStock

Kıyaya vuran plastik atıklar

Plastik Kirliliği Nasıl Önlenir?                                                     

Günümüzde hem plastik ihtiyacının çevre dostu yöntemlerle karşılanmasına hem de plastik kirliliği sorununu azaltmaya yönelik çeşitli çalışmalar yapılıyor. Bunlar arasında biyoçözünür plastik kullanımının yaygınlaştırılması ve geri dönüşüm çalışmaları öne çıkıyor.

Biyoçözünür Plastik Nedir? Nasıl Üretilir? Nerelerde Kullanılır?

Kullanıldıktan sonra mikroorganizmalar tarafından çevreye zarar vermeyen ürünlere dönüştürülebilen polimerlere biyoçözünür plastik deniyor. Günümüzde biyoçözünür olduğu bilinen plastiklerin büyük çoğunluğunu mısır, patates nişastası, selüloz gibi biyokütle kaynaklarından üretilen biyoplastikler oluşturuyor. Petrole olan bağımlılığı azaltan biyoplastiklerin üretimi sırasında petrol kaynaklı plastiklere göre daha az karbondioksit açığa çıkıyor. Biyoplastikler tıp ve sağlık, elektronik, otomotiv, kozmetik, spor ve oyuncak endüstrisi gibi birçok alanda kullanılıyor.

Kateryna Kon/Science Photo Library

Biyoçözünür plastikler mikroorganizmalar tarafından parçalanabilir.

Plastik Geri Dönüşümü Nedir?

Plastik geri dönüşümü kısaca atık plastiklerin toplanarak geri dönüşüm tesislerine getirilmesi ve burada mekanik ve kimyasal birtakım işlemlerden geçirilerek tekrar kullanılabilir plastikler hâline getirilmesi olarak tanımlanabilir. Plastik geri dönüşümünün nasıl yapıldığı ile ilgili detaylı bilgiye daha önce yayınladığımız yazıdan ulaşabilirsiniz. Geri dönüşüm her ne kadar çevreci bir yöntem olsa da araştırmalar her yıl üretilen plastiğin %10’undan daha azının geri dönüştürülebildiğini gösteriyor. Hem bazı plastiklerin geri dönüşüme uygun olmaması hem de atık plastiklerin yeterince toplanamaması geri dönüşümü zorlaştırıyor.

xmocb/iStock

Geri dönüşüm plastik kirliliğini önlemek için başvurulan yöntemlerden biri.

Araştırmacılar plastikleri geri dönüştürmenin ya da çevreye zararsız hâle getirmenin daha verimli yolları üzerine çalışmaya devam ediyor. Biz de bireysel olarak kullan-at plastikler yerine yeniden kullanılabilen malzemeleri tercih ederek ve atık plastikleri geri dönüşüm kutularına atarak bu sürece katkı sağlayabiliriz.

Imgorthand/iStock

Atık plastikleri geri dönüşüm kutularına atarak plastik kirliliğiyle mücadeleye biz de katkı sağlayabiliriz.

Sözlük:

Kâfur: Tıp alanında kullanılan, kolaylıkla parçalanan, beyaz ve yarı saydam, güzel kokulu bir madde.

Kaynaklar:

• Ellyard, D., Kim Neyi Ne Zaman İcat Etti, Çev.: U. Mutlu, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2017.
• Turner, T., Mills, A., Gifford, C., Tarih Yazan 100 İcat Dünyamızı Şekillendiren Parlak Buluşlar, Çev.: F. C. Dansuk, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• https://www.sciencemuseum.org.uk/objects-and-stories/chemistry/age-plastic-parkesine-pollution
• https://www.sciencehistory.org/the-history-and-future-of-plastics
• https://wonderopolis.org/wonder/who-invented-plastic
• https://ungo.com.tr/2018/12/plastigin-tarihi-kronolojik-gelisim-sureci/
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/plastikler-dunyayi-nasil-degistiriyor
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/doga-dostu-biyoplastik-yapalim
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/plastikler-nasil-geri-donusturulur
• https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/21-yuzyilin-cevre-sorunu-plastik-kirliligi