Io’da Yeni Bir Volkanik Aktivite Rekoru Kırıldı
Jüpiter’in uydusu Io’da devasa bir sıcak nokta tespit edildi.
NASA/JPL-Caltech/SwRI/ASI/INAF/JIRAM
Io’nun güney yarım küresindeki devasa sıcak noktanın Juno tarafından çekilen görüntüsü
Juno, 27 Aralık 2024’te Io’ya yakın uçuş gerçekleştirmiş ve kızılötesi sensörünü Io’nun güney yarım küresine doğrultmuştu. Roma’daki Ulusal Astrofizik Enstitüsünden Juno eş araştırmacısı Alessandro Mura, bu uçuşlardan elde edilen verilerle devasa bir volkanik aktivite alanı tespit ettiklerini açıkladı.
Io, Jüpiter’in Galileo Galilei tarafından 1610 yılında keşfedilmiş en büyük dört uydusundan biri. Boyutu ve yoğunluğu bakımından Ay’dan biraz daha büyük ve yoğundur. Io aynı zamanda Güneş Sistemi’ndeki volkanik bakımdan en aktif gök cismidir. Io’nun yüzeyi, aktif olan yüzlerce volkanla kaplıdır. Dünya’daki gibi aktif bir levha tektoniğinin bulunmadığı bu uyduda, volkanizmanın kökeni büyük ölçüde Jüpiter’in güçlü gelgit kuvvetlerinden kaynaklanır.
Jüpiter’in eliptik yörüngesinde yol alırken Io’nun Jüpiter ile arasındaki mesafesinde farklılıklar görülür. Dolayısıyla Jüpiter’in Io’ya uyguladığı kütle çekim kuvveti de değişir. Kütle çekim kuvvetinde meydana gelen farklılıklar Io’nun sıkışıp genişlemesine yani duraysızlık durumuna yol açar. Bu duraysızlık durumu nedeniyle Io’nun derin katmanlarını eriten ve sonra patlayarak yüzeyini kaplayan tahmini 400 volkan bulunur. Ayrıca Jüpiter’in Europa ve Ganymede gibi diğer büyük uydularının uyguladığı kütle çekim kuvveti de Io’nun duraysızlığına ve yörüngesinin eliptik hâle gelmesine neden olur. Yoğun volkanik aktivite hem yüzeysel olarak sürekli değişken bir topografya yaratır hem de Io’nun kükürtçe zengin ve renkli atmosferini oluşturur. Dünya’dakinden çok farklı olan bu volkanik sistemin ürettiği patlamalar, yüzeyden 500 km yüksekliğe kadar kükürt (S) ve kükürtdioksit (SO2) püskürtebilir.
Voyager, Galileo ve Juno isimli uzay araçları ile elde edilen verilere göre Io’da üç büyük volkanik bölge bulunuyor. Bunlar; Loki Patera Lav Gölü, Pele Volkanı ve Tvashtar Volkanik Bölgesi’dir. Loki Patera Lav Gölü, Io’daki en büyük ve en aktif volkanlardan biri ve 20.000 kilometrekarelik bir alanı kaplıyor. Pele Volkanı, kükürtdioksit gazları ve kükürtlü bileşiklerden oluşan kırmızımsı-sarımsı volkanik lekeler üretiyor. Tvashtar ise yüksek enerjili püskürmeleriyle bilinen volkanik bir bölge.
Hâlen aktif olan Juno görevi, Aralık 2023 ve Şubat 2024’te Io’ya yakın uçuşlarını gerçekleştirerek yaklaşık 1.500 kilometre (Everest Dağı’nın yüksekliğinin 170 katı kadar mesafe) yakınına geldi. 27 Aralık 2024’teki son uçuşta Io’da devasa bir sıcak nokta tespit edildi.
Hesaplamalara göre bu volkanik bölge Loki Patera’nın rekoru olan 20.000 kilometrekarelik alanın yaklaşık 5 katı büyüklüğünde yani 100.000 kilometrekare. Bu rekor aktiviteyle bazaltik bileşimli lavlar [silisyumdioksit (SiO2) oranı %52’den daha az olan, akışkanlığı yüksek, Hawaii ve İzlanda’daki lavlara benzer], piroklastik birikintiler (volkan tarafından püskürtülen sıcak kaya parçaları) ve kükürtçe zengin gazlar Io’nun yüzeyine ve atmosferine pompalandı.
2024 yılında NAS’'nın Juno aracındaki JunoCam görüntüleyicisi tarafından çekilen Io görüntüleri, bu Jüpiter uydusunun güney kutbuna yakın önemli ve görünür yüzey değişimlerini (Oklarla belirtilmiştir.) gösteriyor. Bu değişimler 66 ve 68. Perijove’ler (Juno’nun Jüpiter’e en yakın olduğu noktalar) arasında meydana geldi.
Görüntü İşleme Jason Perry
Juno, Io’da keşfedilen bu sıcak noktaya 3 Mart’ta tekrar baktı ve olası değişiklikleri inceledi. Ancak henüz bu incelemelerin sonuçlarının yayımlanması bekleniyor. Io’da gerçekleşen patlamalar çok büyük olsa da bunların Dünya’daki en büyük patlamalarla karşılaştırılması kolay değil. Örneğin jeolojik geçmişin en büyük volkanik aktivitesi olan ve yaklaşık 252 milyon yıl önce gerçekleşen Sibirya Trap volkanizması, milyonlarca yıl boyunca aktif kaldı ve 7 milyon kilometrekarelik alanı kaplayan muazzam bir faaliyet üretti. Bu faaliyetle atmosfere yayılan karbondioksit ve kükürtdioksit gazlarının küresel bir felakete neden olarak okyanus türlerinin %96’sını, kara türlerinin de %70’ini yok ettiği düşünülüyor.
Io’daki volkanik aktivite araştırmalarının daha çok Dünya’nın levha tektoniği öncesi dönemini, erken evre volkanik aktivitelerini ve dev lav göllerini araştırmak için kullanılabileceği öngörülüyor.
Sözlük:
Duraysızlık: Kabuk ve altındaki daha sıcak manto arasındaki dengesizlik durumu.
Topografya: Yüzey şekilleri; dağ, vadi, ova ve göl gibi farklı yükseklikleri temsil eden coğrafi unsurların toplamı.
Kaynak:
Yazar Hakkında:
Dr. Öğr. Üyesi Ömer Kamacı
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü
